Аграр тармоқ иқтисодий салоҳиятини оширишда институционал ислоҳотлар ва

Р.Д. Дусмуратов, 
ТДАУ профессори, и.ф.д. 
А.С. Болтаев,
 ТДАУ катта ўқитувчиси, и.ф.ф.д. 
Қайта ишлаш корхоналарида ишлаб чиқариш ҳажмининг ортиши ва 
унинг самарадорлигининг ошиши кўп омилларга, жумладан меҳнат 
ресурслари билан таъминланганлик ва улардан фойдаланиш даражасига ҳам 
боғлиқдир. Чунки, меҳнат ресурслари ишлаб чиқариш жараёнини ҳаракатга 
келтирувчи асосий куч бўлиб ҳисобланади. Яъни, фан-техника тараққиёти 
ривожланиши қай даражада бўлишидан қатъий назар, инсон омилининг 
иштирокисиз ишлаб чиқариш юзага келмайди. Шу боисдан қайта ишлаш 
корхоналарининг меҳнат ресурслари билан таъминланганлиги ва улардан 
фойдаланиш даражасини ўрганиш муҳим аҳамиятга эга ҳисобланади. 
Қайта ишлаш корхоналарида меҳнат ресурсларини таҳлил қилиб 
ўрганиш орқали унинг ишчи кучи билан таъминланганлик, иш вақтидан 

---

 
397 
фойдаланиш ва меҳнат унумдорлиги даражаси каби кўрсаткичларининг 
ҳолатига баҳо берилади. Таҳлил натижаларига асосланган ҳолда меҳнат 
ресурсларидан фойдаланиш самарадорлигини яхшилаш бўйича тегишли 
чора-тадбирлар ишлаб чиқилади. Бу эса, келгусида ишлаб чиқариш ҳажмини 
ошишига ва сарф-харажатларни камайтириш ҳисобига маҳсулот таннархи 
даражасини пасайтириш имконини беради. 
Бугунги кунда меҳнат ресурслари билан таъминланганлик ва улардан 
фойдаланиш самарадорлиги таҳлилининг назарий-услубий масалалари 
республикамиз иқтисодчи олимлари М.Қ.Пардаев [1,2], Б.И.Исроилов [1], 
А.В.Ваҳобов [3], Т.Ш.Шоғиёсов [4], Е.Е.Ергешев [5], Т.Қ.Қудратов [6] ва 
бошқа олимларнинг илмий ва ўқув-услубий ишларида ўз аксини топган. 
Бироқ, ҳозиргача аграр сектордаги фаолият юритаётган қайта ишлаш 
корхоналарининг меҳнат ресурслари билан таъминланганлиги ва улардан 
фойдаланиш таҳлилига бағишланган комплекс тадқиқот олиб борилмаган. Бу 
ҳолат мазкур йўналишда тизимли илмий изланишлар олиб бориш 
зарурлигини белгилайди. 
Биз мазкур маъруза тезисида меҳнат ресурсларидан фойдаланиш 
самарадорлигини ифодаловчи асосий кўрсаткичлардан бири меҳнат 
унумдорлиги ва унинг ўзгаришига таъсир кўрсатувчи омиллар таҳлилининг 
услубий жиҳатларига тўхталиб ўтмоқчимиз. 
Хўш меҳнат унумдорлиги нима ва у қандай аниқланади? Миллий 
амалиётимизда мазкур кўрсаткич ва унинг ўзгаришига омиллар таъсири 
қандай таҳлил қилиб ўрганилади? Меҳнат унумдорлиги ва унинг ўзгаришига 
таъсир кўрсатувчи омиллар таҳлилида халқаро амалиётда қандай ёндашувлар 
мавжуд? Миллий ва халқаро тажрибанинг қандай фарқли жиҳатлари мавжуд? 
Меҳнат унумдорлиги деганда аниқ вақт бирлиги (1 киши-соат ёки 1 
киши-куни) ҳисобига ишлаб чиқарилган маҳсулот, бажарилган иш ва 
кўрсатилган хизмат ҳажми тушунилади.
Республикамиз иқтисодчи олимларининг илмий, ўқув-услубий асарлари 
таҳлили 
шуни 
кўрсатадики, 
меҳнат 
унумдорлигини 
ифодаловчи 
кўрсаткичлар бу 1 киши-соат ҳисобига ишлаб чиқарилган маҳсулот миқдори, 
1 киши-куни ҳисобига ишлаб чиқарилган маҳсулот миқдори ва 1 ишчи 
ҳисобига ишлаб чиқарилган маҳсулот миқдори каби кўрсаткичлар бўлиб, 
улар қуйидаги тартибда аниқланади (1-жадвал). 
Бугунги 
кунда 
миллий 
амалиётимизда 
юқоридаги 
меҳнат 
унумдорлигини ифодаловчи кўрсаткичлар аниқланиб, уларнинг базис 
давридаги кўрсаткичи билан таққосланган ҳолда ўзгаришлари аниқланади. 
Шундан сўнг, уларнинг ўзгаришига таъсир кўрсатган омилларнинг таъсир 
даражалари ҳисоб-китоб қилиб ўрганилади.
1-жавдал 
маълумотларидан кўринадики, меҳнат унумдорлигини 
ифодаловчи кўрсаткичларнинг ўзгаришига асосан икки омил таъсир кўрсатар 
экан: 
-
маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмининг ўзгариши; 

---