Аграр тармоқ иқтисодий салоҳиятини оширишда институционал ислоҳотлар ва

 
172 
субъектлар ўртасидаги норасмий алоқалар мажмуи сифатида ҳам талқин 
этилади. 
Халқаро Меҳнат Ташкилотининг (ХМТ) ҳисоботига кўра, 2020 йилда 2 
млрд. киши ёки дунёда иш билан бандларнинг 61 фоизи иқтисодиётнинг 
норасмий секторида меҳнат фаолияти юритади ва уларнинг 93 фоизи 
ривожланаётган мамлакатларга тўғри келиб, аксарият қисми ижтимоий 
ҳимоя, меҳнат ҳуқуқлари ва муносиб меҳнат шароитига эга эмас[2]. 
Умуман, норасмий бандлик ҳозирги жаҳон иқтисодиётининг кенг 
тарқалган ўзига хос хусусиятларидан бўлиб, унда бандлар расмий банд 
бўлганларга нисбатан кам иш ҳақи олиб, кўпроқ хавфга тўқнаш келадилар. 
Юқори даражадаги норасмий бандлик ишчига, корхонага ва жамиятга кўплаб 
салбий таъсир кўрсатиши сабабли ушбу муҳим муаммо БМТнинг Барқарор 
ривожланиш мақсадлари индикаторлар тизимига киритилган. 
Илк бор “норасмий бандлик” терминини англиялик социолог Кейт Харт 
1973 йилда “Норасмий даромад олиш имкониятлари ва Гана шаҳарларида иш 
билан бандлик” китобида муомалага киритган. Хартнинг ёндашуви кўплаб 
тадқиқотчилар 
томонидан 
қўллаб-қувватланиб, 
халқаро 
иқтисодий 
ташкилотлар (ХМТ, Жаҳон банки, ИҲРТ) томонидан қабул қилинган. 
ХМТнинг таърифига кўра, норасмий секторда бандлик норасмий 
сектордаги барча иш ва корхоналар ёки барча шахсларнинг ушбу ҳисобот 
даврида норасмий сектордаги корхоналардан бирида бандлиги, уларнинг 
бандлик мақомидан, яъни уларнинг бу асосий ёки қўшимча бандлигидан 
қатъи назар ўз ичига олади. Ҳуқуқий жиҳатдан эса, бандлик рўйхатидан 
ўтмаган, ижтимоий ҳимояга эга бўлмаган, ижтимоий тўловларни амалга 
оширмаётган ва солиқ тўламаётган шахслар тушунилади. 
Норасмий бандлик даражасига таъсир кўрсатувчи муҳим омил – бу 
аҳолининг маълумот даражаси бўлиб, у қанчалик юқори бўлса норасмий 
бандлик даражаси мос ҳолда камаяди. Қишлоқ хўжалиги норасмий 
бандликда энг юқори улушга эга бўлган иқтисодиёт сектори ҳисобланади ва 
унинг улуши 90 фоиздан кўпроқни ташкил қилади. Норасмий бандлик 
кўпинча ривожланаётган давлатлар билан боғлиқ бўлишига қарамай, у 
жаҳонда анча кенг тарқалган[3]. 
Ушбу соҳада амалга оширилган тадқиқотларни ўрганган ҳолда уларни 
умумлаштириб, норасмий бандликнинг келиб чиқишига сабаб бўлишига 
тегишли қуйидаги омилларни кўрсатиш мумкин. 
Норасмий бандликнинг юқори даражаси қонун устуворлиги ва давлат 
бошқарувини бузишга таъсир кўрсатади, аҳолининг аксарият қисми 
қонунлар, қарорлар ва солиқларни инкор қилиши ҳамда фуқароларнинг 
давлатга бўлган ҳурмат ва ишончининг пасайишига олиб келади. Шунингдек, 
аҳоли сезиларли қисмининг иқтисодий хавфдан ҳимоя қилинишида расмий 
ижтимоий ҳимоя имкониятларига эга эмаслигини билдиради. 
Шунинг учун, норасмий бандликка оид давлат сиёсати одатда 
профилактика чоралари ва санкциялар (жарима) ўртасидаги мувозанатда 

---