Аграр муносабатлар ва агробизнес

Agrar munosabatlar va agrobiznes
Reja:

1. 
   Agrar munosabatlar va agrar sektor xususiyatlari.
   
2. 
   Yer rentasi, uning turlari, renta kategoriyasiga klassik va neoklassik yondashuv.
   
3. 
   Renta va ijara xaki
   
4. 
   Agrar sektor muammolari
   
5. 
   Uzbekistonda kishlok xujaligini islox kili shva agrobiznes
   
6. 
   Agrosanoat integratsiyasi va agrobiznes
   

Xar kanday mamlakatda xujalik yuritishning shunday tizimlari mavjudki, ular milliy iktisodiyotda aloxida urin tutadi va ajralib turadi. Bular mikro va makroiktisodiyot urtasida bulib, ular faoliyatini iktisodiyot nazariyasining mezoiktisod (yunon. tezoz — oraliyo bulimi urganadi. Mezoiktisodiyot tarkibiga kishlok xujaligi, xarbiysanoat komlleksi, yenshtgienergetika kompleksi, oliy va maxsus ta’lim tizimi va xokazolar kiradi. Shuningdek xudud (region), tarmoklar doirasidagi iktisodiy muammolarni urganish xam mezoiktisodiyot tarkibiga kirib, aloxida urin tutadi.
Barcha tarmoklar urtasida kishlok xujaligi iktisodiy munosabatlarda boshkalardan fark kiluvchi xususiyatlari bilan ajralib turadi. Shuning uchun iktisodiyot nazariyasida bu tarmoksagi iktisodiy munosabatlar aloxida urganiladi.
Yer taklifi noelastik, kadr-kimmati baland cheklangan resurs sifatida mulk monopoliyasi mavjud. Chunki egasiz yer yuk. Yer egasi uz mulki bulgan yerni tekinga foydalanish uchun bermaydi. U yaratilgan maxsulotdan shu omilning xissasiga kura ulush olishi kerak.
Undan tashkari yer xujalik yuritish obyekti, Unda xujalik yurituvchilar tomonidan faodiyat yuritiladi, maxsulot ishlab chikariladi. Xujalik yuritayotgan yer uchastkalari esa turli jixatdan birbiridan fark kiladi. Agrar sektorda iktisodiy faoliyat jarayonida yuz beradigan barcha munosabatlar eng asosiy omil bulgan yer bilan boglik. Shuning uchun xam kishlok xujaligida agrar munosabatlar aloxida urin tutadi. Yerga egalik kilish va undan foydalanish xususiyatlariga kura tarkib topgan iktisodiy munosabatlar agrar munosabatlar deyiladi.
Bu munosabatlar obyekti yer. Subyekti esa yer egalari, xujalik yurituvchi va mexnat kiluvchilar xisoblanadi.
Yer maxsus resurs. U boshka omillardan tubdan fark kiladi: Yerning mikdori uzgarmas. Yer shari 510 mln. kv. km.ni tashkil etsa, undan 13%i ishlov beriladigan yerlardan iborat. Mexnat va kapital taklifi yerga uxshab cheklanmagan. Yerdan boshka resurslarning taklifini kupaytirish mumkin. Bunda narx asosiy rol uynaydi. Lekin yer xakida bunday deya olmaymiz. Tugri, turli yullar bilan, aytaylik, urmonni kesib, botkokni kuritib, sugorish tarmokaarini kurib, ekin ekadigan yerlarni kupaytirishimsh mumkin. Lekik bunda yerdan foydalanish tarkibini uzgartiramiz xolos,
Yerning yana bir muxim xususiyati uning kuchmasligidir. Yer uchastkalarini bozorga, iste’molchilarga yoki suv manbalariga yakin bulishini kanchalik xoxlamaylik uni kuchira olmaymiz.
Yer urnini xech bir resurs bosa olmaydi.
Boshka resurslar esa birbirini urnini bosa oladi. I Masalan, inson mexnatini mashina yoki aksincha. Yerni mukobil ishlatishning variantlari nixoyatda kup.
Agrar sektor yerga mexnat va kapital sarflashning (kuyishning) uziga xos aloxida xususiyatga ega sferasi bulib, iktisodiy jarayonning tabiiybiologik jarayon bilan chirmashib kushilib ketishida xam namoyon buladi.
Agrar ishlab chikarishning birinchi va asosiy xususiyati shundaki, kishlok xujaligida mexnat, sanoatdan fark kilib tuplangan energiyani sarf kilish emas, balki uni tuplashga karatilgan. Agrar mexnatni energiyani tuplash xususiyatiga dastlab fiziokratlar dikkat karatishgan. Ular fakat kishlok xujaligidagi mexnatni unumli mexnat deb tan olishgan.
Insoniyat ma’lum bir paytdan obyektiv zarurat tufayli tabiatdagi tayyor ne’matlarni uzlashtiruvchidan ishlab chikaruvchiga aylandi. Shu paytdan boshlab uning mexnati sifat jixatdan yangi xolatga kutarildi. Mexnat iktisodiy jarayonga aylandi.
Renta munosabatlari ayrim iktisodchilarning fikricha yerga mulkchilik bilan yerni ishlatish, yerdan foydalanish ajralgan sharoitda kelib chikadi. Boshkalari renta vujudga kelishi uchun egalik kilish bilan foydalanishni ajralishi shart emas. Asosiysi yerga bulgan mulkchilikni mavjuddigidir deyishadi. Shunday kilib yerdan foydalanganlik uchun uning egasiga tulangan xak renta deb ataladi.
Xamma iktisodchilar tomonidan yerning cheklanganligi, unumdorligidagi farkyaar e’tirof kilinadi. Lekin boshka masalalarda ularning konseptual yondashishlari fark kiladi.
Kishlok xujaligida iktisodiy foyda boshka tarmoklarga karaganda uzok muddat amal kidadi.
Ma’lumki, mukammal rakobat sharoitida bunday bulmaydi,
Iktisodiy (sof) foyda bu tarmokka kushimcha ishlab chikaruvchilarni jalb kiladi. Taklif kupayadi, natijada iktisodiy foyda yukoladi.
Kishlok xujaligida bunday bulmaydi. Unumi yukori yerlar cheklangan. Ularni tabiat kancha yaratgan bulsa, shunchani tashkil kiladi. Sanoat korxonalariga uxshab kupaytirish mumkin emas.
Uz sifatiga kura "meyoriy" deb ataladigan chegaradan yukori bulgan barcha yerlardan olinadigan iktmsodiy foyda differensial renta deb ataladi.
Uzok muddatli davr nuktai nazaridan "meyoriy" (yomon) deb ataladigan yer uchastkalari ma’lum tadab va taklif nisbatida ishlab chikarishni amalga oshirish mumkin bulgan yer uchastkalari xisoblanadi. Ularga nisbatan yomonrok yer uchastkalarida uzok muddatli davr nuktai nazaridan karaganda ishlab chikarilgan maxsulot uni yetishtirish uchun kilingan sarfxarajatlarni koplay olmagani tufayli u yerlarda maxsulot ishlab chikarish tuxtatiladi.
Yer uchastkalari unumdorligidagi fark natijasida vujudga keladigan renta differensial renta deb ataladi. L. Smit, D. Rikardolarning fikricha renta yerning unumdorligi, kamsbligi natijasidir.
Yer rentasini kanday xosil bulishini tushuntirishda ikki xil: klassik va neoklassik (marjinal) yondashuv mavjud. Klassik yondashuvda yer rentasini kanday xosil bulishini tushuntirishda renta manbaiga dikkat karatiladi. Klassiklar nuktai nazaridan differensial renta xosil bulishini tushuntirish oson bulishi uchun kuyidagi jadval rakamlaridan foydalanishimiz mumkin.
Yerning tabiiy unumdorligi va iste’molchilarga nisbatan joylanishiga kura fark natijasida xosil bulgan differensial rentani, differensial renta I deb ataladi.
Yerning tabiiy unumdorligidan tashkari iktisodiy unumdorlik xam mavjud.