Аграр муносабатлар ва агробизнес

Differensial rentaning xosil bulishi

Yer sifati	Yer mik-dori ga	Olingan yalpi xosils	Jami xara-jat-lar, ming sum	1 s maxsu-lotga urtacha xara-jat-lar, ming sum	1 s maxsu-lot-ning bozor narxi, ming sum	Xamma maxsu-lot-ning bozor narxi ming sum	1ga yerdan Oli-nadi-gan diff. renta, ming sum	1s uchun xisob-langan diff. renta, ming sum
1 yomon	1,0	10	14000	1400	14000	14000	0	0
2 urtacha	1,0	14	14000	1000	14000	19600	5600	400
3 yaxshi	1,0	16	14000	875	14000	22400	8400	525

Tadbirkor yerning xosildorligini oshirish maksadida yerga kapital kuyadi. kuyilgan kapital esa turli uchastkalarda turlicha natija beradi. Yerga ketmaket kushimcha kapital sarflash tufayli xosil bulgan iktisodiy unumdorlik xam fark kilishi mumkin. Natijada daromadlarda xam fark buladi. Yerga kushimcha kapital sarflab olingan daromaddagi farkni differensial renta II deb ataladi.

Differensial renta I ni vujudga kelish mexanizmi bulib, xarajatlardagi fark bulishiga fakat tabiiy omil sabab bulsa, uzok muddatli davrda differensial renta II da tabiiy omil bilan kapital omil natijasi chirmashib ketadi. Masalan, Gollandiyada yerlarning tabiiy unumdorligi uncha yukori bulmagani xolda kushimcha kapital sarflab, intensiv xujalik yuritishi natijasida xozirgi paytda don xosildorligi buyicha jaxon lideriga aylandi.
Yer mulk bulgani uchun undan egasining roziligisiz foydalanib bulmaydi. Undan ma’lum muddat foydalanish uchun uning egasiga xak tulash kerak. Bu ijara xaki bulib, u uz ichiga yer rentasi va shu yer uchastkasida mavjud bulgan asosiy kapital (bino, inshoat kabilar) dan foydalanganlik uchun tulanadigan xakni xam uz ichiga oladi.
Iktisodchilar yer rentasiga turlicha yondashishlaridan kat’i nazar yer uchastkalari unumdorligi xar xilligini birday e’tirof etishadi. Neoklassik yunalishdagi iktisodchilar differensyaal rentani urtacha va meyoriy xarajatlar egri chizigi orkali tushuntirishadi. kishlok xujaligi mukammal rakobat kurashi sharoitida faoliyat yuritadi desak, xar kanday fermerning maxsulotiga talab (narx) gorizontal buladi. Aytaylik, uch xil yer uchastkasi mavjud bulib, ularning unumdorligi xar xil. Birinchi uchastka eng unumdor bulsa, uchastkaning esa unumi past.
Yerlarning unumdorligi xar xil, unumi yukori yerlarni xoxlagancha kupaytirib bulmaydi. Unumdorlikni oshirish uchun katta kapital mablag talab kilinadi. Shuning uchun xam differensial renta mavjud. Shuningdek yer uchastkalarini iste’molchilarga uzok, yakinligi tufayli kelib chikadigan differensiya rentani xam grafik orkali tushuntirish mumkin. Unda xarajatlar yer uchastkalarini joylashishiga kura aniklanadi. kushimcha sarflangan kapitalning natijasidagi fark tufayli vujudga kelgan differensial rentani xam shu usul bilan tushuntirib berish mumkin.
Ma’lumxi, "xech kimniki" bulmagan yer yuk. Ijaraga berilgan yomon yerlardan xam yer egasi yerdan foydalanganlik uchun xak talab kiladi.
Yomon yerlarni ijaraga olgan ijarachilar uz xarajatlarini koplabgina kolmay, daromad olishlari xam kerak. Bu daromaddan ijara xaki, byudjetga tulovlar tulashi xamda normal foyda olishlari kerak.
Bu muammo nazariy jixatdan xamma yerlardan olinadigan renta yordamida yechiladi. Bu rentani klassiklar, xususan K. Marks absolyut renta deb ataydilar. Ayrim neoklassiklar "sof" renta tarzida talkin kilishsa, boshkalari "absolyut" renta atamasidan foydalanishadi.
K.Marksning yer rentasi konselsiyasi xar kanday daromadning manbai kushimcha maxsulot(kiymat) degan nuktai nazardan ilgari suriladi. Uning fikricha renta xam foyda, protsentga uxshab kushimcha kiymatning uzgargan shakli. kushimcha kiymatning manbai esa yollanma mexnat. Uning fikricha yer rentasining ikki: differensial va absolyut turi mavjudligiga sabab yerga bulgan ikki turdagi monopoliya: yerga xujalik yuritish obyekti sifatida va xususiy mulk obyekti sifatidagi monopoliyaning mavjudligi sabab. Ana shu ikki turdagi monopoliyaning mavjudligi kushimcha kiymatni differensial va absolyut renta sifatida namoyon bulishiga olib keladi.
Absolyut (sof) renta mutlak cheklangan resurs - yerdan okilona foydalanishni ta’minlovchi iktisodiy mexanizm tarzida yuzaga chikadi.
Shunday kilib, neoklassiklarni renta kim tomonidan yaratilgani emas, balki renta kanday kilib vujudga kelishi kiziktiradi.
Bundan tashkari aloxida tabiiy iklim sharoitiga ega bulgan, uta noyob maxsulotlar yetishtiriladigan yerlardan (dorivor usimliklar, noyob yogoch kabi) monopol renta olinadi.
Differensial renta fakat kishlok xujaligidagina emas, balki ishlab chikarishda yerdagi boshka tabiiy resurslarning tabiiy xususiyati bilan boglik soxalarda xam vujudga keladi. Masalan: undiruvchi sanoat, kurilish, energetika va boshkalar. Bu renta tabiiy sharoitni sifat jixatidan farklanishi tufayli kelib chikadi.
Undirma sanoatda renta yer ka’ridagi kazilma boyliklarning sifati, kazib olishdagi xarajatlardagi fark tufayli kelib chikadi.
Masalan: kuvaytda neft urtacha 500 metr chukurlikda joylashgan bulib, bir barrel (taxminan 142 litrga teng) neft kazib olishga ketadigan xarajatlar 1 $ atrofida.
kurilish uchastkalari uchun renta esa yerning joylashgan urni bilan boglik. U shaxar markazi yoki undan kancha uzok joylashgani, ekologik sharoit, kommunikatsiya tarmoklari bilan ta’minlanishidagi farklar natijasida kelib chikadi.
Renta turlaridan kati nazar tulovchilar uchun xarajat bulsa, uni oluvchilar uchun daromad buladi. U doimiy xarajatlarni shakllantiradi, shu bilan birga katiy belgilangan daromadni xam tashkil kiladi.
Mulkdan xak tulash sharti bilan ma’lum muddat foydalanish yuzasidan kelib chikadigan munosabatlar ijara munosabatlari deb ataladi. Bu munosabatlar ijara bitimi orkali kabul kilingan konun asosida rasmiylashtiriladi.
Ijara xakining iktisodiy asosi bu yer rentasi. Shu bilan birga mikdoran rentadan farkkiladi. Birinchidan, barcha renta ijara xakiga kirmasligi mumkin. Masalan, differensial renta II. Ikkinchidan, ijara xaki renta bulmagan tulovlarni, masalan, yer uchastkasidagi mavjud ombor, inshoot va boshkalar uchun xakni xam uz ichiga oladi.
Ijara xaki yerdan foydalanish xukukini olishning bozor baxosi bulib, yerga talab va taklifga xal kiluvchi ta’sir kursatadi.
Yerning baxosi. Bozor iktisodiyoti sharoitida yer fakat ijaraga berilmay sotiladi va sotib olinadi. Yerga xaridor uni yer keltiradigan daromad uchun sotib oladi. YA’ni noanik uzok vakt davomida doimo barkaror ravishda daromad olishga bulgan xukuk sotib olinadi.
Sotiladigan yer uchastkasining baxosi bevosita u keltiradigan ijara xaki bilan boglik. Yer egasi yerini sotar ekan, kelajakda olishi mumkin bulgan ijara xakini olishni istaydi.
Shuning uchun xam iktisodiy isloxotlarni amalga oshirishda birinchi navbatda kishlok xujaligiga axamiyat berildi¹.
"Butun agrar siyosatning muxim masalasi, negizi yerga mulkchilik masalasidir. Yer - ulkamizning eng asosiy boyligi. Uzbekiston xalkining kelajagi kup jixatdan yerdan foydalanish munosabatlari kanday tashkil etilishiga boglik buladi².
Bizning mamlakatimiz uziga xos xususiyatlari yerga bulgan mulkchshtik munosabatlarini shakllantirishda xam katta rol uynaydi.
a) Birinchidan, dexkonchilik sugoriladigan yerlarda olib boriladi. Xaydaladigan yerlarning 3/4 kismidan kuprogi sugoriladigan yerlar. Bu yerlarda kudratli irrigatsiya tarmogi xizmat kiladi.
b) Katta mikdordagi yerlarimiz shurlanishga moyil. Bu yer uchastkalarida melioratsiya ishlarini uzluksiz olib borish kerak. Meliorativ tarmokdarni kurish, eskirganlarini ta’mirlash zarur. Bu irrigatsiya va melioratsiya tarmoklari kimniki bulishi kerak degan masalani kuyadi.
Ikkinchidan, islom koidalariga kura yer Alloxnikg bandalariga in’omi, u xech kimniki emas. Islom koidalaridan kelib chikib, yerdan foydalanish xukuki amal kilgan. Unga kura yerga albatta ishlov berish, sugorish inshootlarini doimo yarokli xolda saklash talab kilingan. Yerga, suv ta’minoti tarmoklariga xususiy mulkchilik deyarli yuk bulgan, ular davlat kulida bulgan. Agar Yevropa, Amerikada mulkni idora kilish nuktai nazari bilan solishtiradigan bulsak, Urta Osiyoda yerga tulakonli xususiy mulkchilik bulmagan. Tarixiy manbalarda kursatilishicha, Kukon, Buxoro, Xiva xonliklarida 70 %gacha yer davlat mulki bulgan.
Yer dexkonlarga bemuddat foydalanishga berilgan bulib, ular yerni garovga kuyish va undan foydalanish xukukini sotish imkoniga ega bulgan. Ijara xaki xosilning 1/5 dan yarmigacha yetgan.
Uchinchidan, jaxon tajribasi kursatib turibdiki, yerga davlat mulki xissasi ustun bulgan mamlakatlarda ijara mexanizmining tugri yulga kuyilishi katta imkoniyatlar yaratadi. Rarbda ijaraga davlat yerlari xam, xususiy yerlar xam beriladi. Ijara asosida erkin tadbirkorlikni bemalol rivojlantirish mumkin.
Turtinchidan, respublikamizda yerga talab taklifga karaganda juda yukori. Xozirgi paytda ziroatchilikda band bulganlarga urtacha 1,7 ga, kishlokda yashayotganlarning xar biriga esa urtacha 0,21 ga xaydaladigan yer tugri keladi. Sugoriladigan yer undan xam kam.
Agarda xozirgi paytda yerga davlat mulki urniga xususiy mulkchilik urnatilsa:
A) axolining tabakalanishini kuchaytiradi;
B) sotsial konfliktlarni keltirib chikarishi mumkin. Respublikamizning ana shu uziga xos xususiyatlarini xisobga olgan xolda, kishlok xujaligidagi isloxotlar yerni xususiy mulkka aylantirmay dexkonlarda xujayinlik xissini tarbiyalashga karatilgan. Xujayinlik xissini xosil kilish I kim yerda maxsulot yetishtirish xukukiga ega bulsa, u maxsulot egasi bulishini ta’minlash orkali amalga oshirish kuzda tutiladi.
Agrar ishlab chikarishning uziga xosligi uning evolyusion rivojlanish xususiyatlarida xam uz ifodasini topadi. kishlok xujaligida tabiiy, iktisodiy, ma’naviy, urfodat, biologik, texnik va ekologik jarayonlar uzaro birbiriga boglik va birbiriga ta’sir kursatgan xolda yuz beradi.
Jamiyat tarakkiyoti kishlok xujaligida xam mexnatni mashinalar yordamida bajariladigan boskichga kutarilishiga, sanoatning boshka tarmoklarini xam kishlok xujaligiga kirib kelishiga, agrar sektorni milliy iktisodiyotning turli tarmoklari bilan alokasini kuchayishiga olib keldi. Ijtimoiy mexnat taksimotini chukurlashuvi sababli agrar ishlab chikarish sanoat bilan chambarchas boglanib ketdi.
Agrosanoat majmuasi - bu iktisodiyotning kishlok xujaligini zarur ishlab chikarish vositalari bilan ta’minlash, kishlok xujalik maxsulotlari ishlab chikarish, uni saklash, kayta ishlash, iste’molchiga yetkazish bilan shutullanuvchi tarmoklari majmuidan iborat.
Bu majmua kishlok xujaligi va sanoat korxonalarini ishlab chikarish va tijorat alokalari bilan barkaror va chambarchas boglangan, mulkchilik va shartnoma munosabatlariga asoslangan yagona tizimi sifatida yuzaga chikadi.
Agrobiznes kishlok xujaligini zarur resurslar bilan ta’minlash va ishlab chikarish, xizmat kursatishni tashkil etishni uziga xos koordinatsiyalash (tashkil etish va tartibga solish) tizimidir.
Agrobiznes (agrosanoat kompleksi) uz ichiga turt soxani oladi.
I soxa - kishlok xujaligini ishlab chikarish vositalari bilan ta’minlash va texnik xizmat kursatuvchi sanoat tarmoklari;
II soxa - kishlok xujaligining uzi;
III soxa - kishlok xujalik maxsulotlarini iste’molchiga yetkazuvchi soxalar (tayyorlash, kayta ishlash, saklash, tashish, realizatsiya kilish);
IV soxa - kishlok xujaligi infrastrukturasi.