Agrar islohotlar
Agrar islohotlar, qishloq xoʻjaligidagi islohotlar – davlatning yerga mulkchilik munosabatlari
va yerda xoʻjalik yuritish usullarini oʻzgartirishga karatilgan chora-tadbirlari majmui. Dastlab
Agrar islohotlar konsepsiyasi maqsad va vazifalari, yoʻnalishi, uni oʻtkazish bosqichlari
aniqpab olinadi. Shunga asoslanib Agrar islohotlarni oʻtkazishning aniq chora-tadbirlari
belgilanadi va ularni davlat amalgaa oshiradi.Tarixda Agrar islohotlarning 3 turini koʻrish
mumkin. Birinchisi – an’anaviy (natural, biqiq, qoloq) iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga
oʻtishni koʻzlovchi Agrar islohotlar Ular jumlasiga 19–20-asrlarda Yevropa, Osiyo, Afrika, Lotin
Amerikasi mam-lakatlaridagi Agrar islohotlarni kiritish mumkin. Ikkinchisi – bozor xoʻjaligidan
totalitar-rejali tuzumga oʻtishni koʻzlagan va proletariat diktaturasi yordamida amalga
oshirilgan Agrar islohotlar Uchinchisi – 90-yillar boshidan sobiq sotsialistik mamlakatlarda
rejali iqtisodiyotdan qayta bozor munosabatlariga oʻtishga qaratilgan Agrar islohotlar Birinchi
toifadagi islohotlar qishloq xoʻjaligida tovar ishlab chiqarishni oʻstirib, uni bozor iziga solishni
moʻljallaydi. Zamindorlar mulki boʻlgan yer uni ekadiganlarga – dehqonlarga haq toʻlash
sharti bilan yoki bepul beriladi, yerga dehqonlarning xususiy mulki oʻrnatiladi. Dehqonlar
tabaqalashib, ularning bir qismi boylarga aylansa, boshqa qismi yollanma ishchilarga
aylanadi. Agrar islohotlar qishloq xoʻjaligida mexanizatsiyani qoʻllab, bu sohadan ish kuchini
siqib chiqarishga olib keladi. Agrar islohotlar fermerlar sinfini shakllantirib, ularning mavqeini
mustahkamlaydi. Ikkinchi toifadagi Agrar islohotlar sobiq SSSR, Mongoliya, Sharqiy Yevropa
davlatlarida va boshqa mamlakatlarda amalga oshirilgan. Bunday islohotlar natijasida yer
toʻla-toʻkis yoki qisman xususiy mulkdorlar tasarrufidan chiqarilib, davlat mulkiga aylantiriladi,
mustaqil dehqon xoʻjaligi oʻrniga davlat rejasiga binoan ishlovchi davlat xoʻjaligi va jamoa
xoʻjaliklari barpo etiladi, ularni hukumat toʻla nazorat qiladi. Bu islohotlar qishloqdagi erkin
bozor munosabatlarini yoʻqotadi, qishloq xoʻjaligida stimullar soʻna borganidan u inqirozga
yuz oʻgiradi, oziq-ovqat taqchilligi doimiy tus oladi. Uchinchi turdagi Agrar islohotlar
davlatlashtirilgan qishloq xoʻjaligidan erkin bozor xoʻjaligiga oʻtishni koʻzda tutadi, ular
natijasida yerga davlat egaligi qisman yoki toʻla-toʻkis bekor qilinadi, yerni ijaraga ishlatishga
ruxsat beriladi, davlat va jamoa xoʻjaligining mulki dehqonlar oʻrtasida bepul, qismai bepul,
yoxud haqini toʻlash sharti bilan taqsimlanadi. Dehqon (fermer) xoʻjaligi asosiy xoʻjalik turiga
aylantiriladi, bu xoʻjalik bozor talabiga qarab va oʻz man-faatini koʻzlab ish yuritadi.20-asr
davomida Oʻzbekistonda Agrar islohotlarning soʻnggi ikki turi amalga oshirildi. Shoʻrolar
davrida yer-suvlar ularning egalaridan tortib olinib, dehqonlarga berildi. Lekin tez orada
ulardan yana tortib olinib davlat mulkiga aylan-tirildi. Bunday islohotlar 1917–22 yillarda
oʻtkazildi. 1925–26 yillarda yer-suv islohoti oʻtkazildi. Bu islohotlarda mahalliy boylarga
qarashli yerlarning bir qismi yersizlarga bepul taqsimlab berildi. Bunday islohotlar natijasida
bozorga ishlovchi mustaqil dehqon hoʻjaligi rivojlandi. Ammo bu uzoqqa bormadi, chunki 20-
yillar islohoti qishloqni yoppasiga jamoalashtirish bilan yakunlandi. 1929–32 yillar mobaynida
dehqon xoʻjaligi tamoman tugatilib, oʻrniga davlat va jamoa xoʻjaliklari barpo etildi, qishloq
xoʻjaligi totalitar-rejali tizim girdobida qoldi. Oʻzbekiston mustaqillikka erishgandan soʻng,
yangi mazmunga ega boʻlgan islohotlar boshlandi. Respublikada tub Agrar islohotlarning
huquqiy 153asoslarini yaratadigan qonunlar qabul qilindi. Jumladan, "Yer toʻgʻrisida"
(20.06.1990), "Oʻzbekistonda tadbirkorlik toʻgʻrisida" (15.02.1991), "Davlat tasarrufidan
chikarish va xususiylash-tirish toʻgʻrisida" (19.11.1991), "Ijara toʻgʻrisida" (19.11.1991),
"Dehqon xoʻjaligi toʻgʻrisida" (3.07.1992), "Xoʻjalik jamiyatlari va shirkatlari toʻgʻrisida"
(9.12.1992), "Yer soligʻi toʻgʻrisida" (6.05.1993) va boshqa qonunlar hamda hukumat qarorlari
qishloq xoʻjaligida koʻp ukladli iqtisodiyot poydevorini yaratishga yoʻl ochdi. 1998-yil aprelda
chiqilgan "Qishloq xoʻjaligi kooperativi (shirkat xoʻjaligi) toʻgʻrisida", "Dehqon xoʻjaligi
toʻgʻrisida", "Fermer xoʻjaligi toʻgʻrisida" qonunlari va Oʻzbekiston Respublikasining Yer kodeksi
qabul qilindi. Qishloqda mulkdorlar sin-fini shakllantirish siyosatdagi muhim yoʻnalishga
aylandi. Oʻzbekistonda bozor tizimini yaratishga qaratilgan yangi Ai. davomida davlat va
jamoa xoʻjaliklari yerining bir qismi (jami 500 ming ga) aholiga tomorqa tarzida foydalanish
uchun berildi. Natijada 1996-yil aholining tomorqa xoʻjaligida yer 640 ming gani tashkil etdi.
Yangi Agrar islohotlar ikkinchi yoʻnalishi – bu qishloqni fermerlashtirish, ya’ni davlat va jamoa
xoʻjaliklari oʻrniga dehqon va fermer xoʻjaliklarini tashkil etishdan iborat. Yerga davlat mulki
saqlangani holda yer xoʻjalik yuritish uchun merosga oʻtish sharti bilan dehqonlarga berildi.
1996-yil jami 19,5 ming dehqon va fermer xoʻjaligi ishladi. Agrar islohotlarning uchinchi
yoʻnalishi saqlanib qolgan davlat va jamoa xoʻjaliklarida dehqonlarning ulushbay mulkiga
oʻtishdan iborat boʻldi. Xoʻjaliklardagi molmulk pulga chaqilib, u dehqonlarga ulush (pay) qilib
berildi. Dehqonlar umumiy mulkdagi ulushiga qarab haq oladigan boʻldilar. Agrar islohotlar
Oʻzbekistonning xususiyatini hisobga olgan holda yangi mulkchilik va bozorga mos xoʻjalik
usullarini bunyod etish yoʻnalishida bormoqda.
Oʻlmasov, Ahmadjon.
OʻzME
. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
Adabiyotlar
