Agarbiz o’zbekistonimizni dunyoga tarannum etmoqchi, uning qadimiy tarixi va yorug; kelajagini ulug’lamoqchi, uni avlodlar xotirasida boqiy saqlamoqchi bo’lsak, avalombor buyuk yozuvchilarni, buyuk shoirlarni

 
 
 
 
303 

---

БОШЛАНҒИЧ СИНФ ЎҚИТУВЧИСИ ФАОЛИЯТИДА МУЛОҚОТНИНГ ЎРНИ 
ТЎХТАБОЕВА О.Р.,
Андижон вилояти, Булоқбоши тумани 11- мактаб-интернати
 
Мулоқотнинг новербал қисми ўқитувчи билан ўқувчиларнинг ҳамкорликдаги ҳаракатлари тизимида 
муҳим ўрин эгаллайди. Шу нарса маълумки, новербал мулоқотнинг турли воситалари аксарият ҳолларда яққол 
намоён бўлади ва муайян ҳаракатларга асос бўлади. Ўқитувчи фаолиятида новербал мулоқотнинг ўрнини 
аниқлаш алоҳида долзарблик касб этмоқда. 
Ҳар бир шахс учун мулоқотга бўлган эҳтиёж табиий характерга эга. Шунинг учун ҳам у таълим-тарбия 
жараёнида биринчи даражали аҳамият касб этади. Мулоқотсиз ижтимоий тажрибани ўқувчиларга тақдим этиш 
миконсиздир. Ўқувчиларнинг интилишларини ўқитувчи ёки тенгдошларининг ички оламига яқинлаштириш 
учун атрофдагиларга унинг назари билан ёндашиш, уларни тинглаш ва тушуниш муҳим ўрин эгаллайди. 
Таълим жараёнида ўқувчилар нафақат билимларни ўрганишга жалб этиладилар, балки уларнинг мулоқотга 
бўлган эҳтиёжлари ҳам қондирилади. Шу асосда ўқувчиларда ўз-ўзини намоён этиш, ижод қилиш, 
ўзликларининг яхши жиҳатларини кўрсатиш кўникмалари шакллантирилади. Шу муносабат билан ўқитувчи 
педагогик меҳнатининг натижасиси сифатида унинг ўқувчилар билан ҳамкорликда ишлашни ташкил этиши, 
улар билан мулоқотга киришиши, улар фаолиятига раҳбарлик қилишини кўрсатиш мумкин. 
Илмий манбаларда ўқитувчиларнинг коммуникатив лаёқатлари ҳақида кўплаб фикрлар баён этилган. 
Чунки мазкур лаёқат маҳсулдор педагогик фаолиятни ташкил этиш учун ниҳоятда зарур ҳисобланади. 
Тажрибалар шуни кўрсатадики, ўқувчилар самарали ҳамкорлик ўрнатиш учун ўқитувчиларнинг педагогика 
фани асослари ва ўқитиш методикаларини яхши билишларининг ўзи етарли эмас. Унинг барча билимлари ва 
амалий кўникмалари жонли тарздаги бевосита мулоқот тизими орқали ўқувчиларга тақдим этилади. 
Ўқитувчи педагогик фаолиятининг муҳим таркибий қисми сифатида унинг ўқувчилар билан педагогик 
алоқага киришишини кўрсатиш мумкин. Шу асосда ўқитувчи ва ўқувчилар орасида бир-бирларини тушуниш 
муҳити вужудга келади. Мазкур муҳитнинг асосини ўқитувчининг ўқувчилар билан мулоқоти ташкил этади. 
Ўқитувчи билан ўқувчилар орасида ўзаро бир-бирларини тушунишнинг мавжуд эмаслиги улар орасида 
қийинчиликни вужудга келтиради ҳамда ўқув-тарбия жараёнини мураккаблаштиради, педагогларнинг халқнинг 
ижтимоий тажрибасини таълим олувчиларга етказилишини қийинлаштиради. Бу эса ўқувчиларнинг янги 
характердаги шахсий тажрибани ҳосил қилишларига тўсқинлик қилади. Ўқитувчининг ўқувчилар билан 
мулоқотга киришиш жараёни касбий педагогик фаолиятнинг мазмуни ва муҳим таркибий қисмини ташкил 
этади. Педагогик фаолиятнинг ўзига хос жиҳати сифатида мулоқот унинг амалга оширилишида муҳим омил 
сифатида хизмат қилади. Шунинг учун ҳам мазкур жараёнда шахслараро кундалик муносабатларнинг шакли 
эмас, балки касбий фаолиятнинг таркибий қисми сифатида намоён бўлади. 
Педагогик мулоқотнинг ўзига хос жиҳатларига эътибор қаратар эканмиз, шахслараро мулоқотнинг 
бошқа шаклларига нисбатан педагогнинг ўқувчилар билан мулоқоти ва ҳамкорлигидаги ўзига хослик 
ўқувчиларнинг ривожланишларига хизмат қилишидадир. 
Бу ўринда педагогик мулоқот ўқувчиларга таъсир кўрсатиш инструментарийси сифатида намоён бўлади. 
Шунинг учун ҳам мазкукр ўринда мулоқотнинг одатий вазифасига қўшимча вазифалар юклатилади. 
Тажрибалар шуни кўрсатмоқдаки, кундалик педагогик ҳамкорлик тизимида мулоқот мақсадга 
йўналтирилган таълимий фаолиятни амалга ошириш воситаси сифатида ўзига юклатилган махсус вазифаларни 
бажаради. Ўқитувчи педагогик мулоқот қонун-қоидаларини яхши билиши керак. Бунинг учун эса у 
коммуникатив лаёқат ва маданиятга эга бўлиши лозим. Педагогик жараёнда алоқани амалга оширишнинг 
муҳим вазифаси табиийки мураккаблашади. Чунки мулоқотнинг табиий шакллари бу ўринда касбий вазифавий 
юкламага эга бўлади ва педагогик характер касб этади. 
Педагогик фаолиятда ойдинлашган мулоқот ўқитувчидан кўплаб дидактик вазифаларни ечишни талаб 
қилиб фаолият ва жараён натижасини таъминлашга йўналтирилади. Ўқитувчи ўқувчилар билан мулоқот 
жараёнида биринчи навбатда психологик коммуникатив изланишларни амалга оширади. Бунда у ўқувчилар 
билиш жараёнининг ўзига хос жиҳатларини ҳисобга олади. Иккинчидан, педагог ўқувчиларнинг ўзига 
хосликларини ҳисобга олган ҳолда ўзига хос тарздаги таълим-тарбиявий ишларни лойиҳалаштиради. 
Ўқитувчиларнинг мунтазам тарзда педагогик вазифаларни ечиш заруриятига дуч келишлари педагогик 
вазифанинг ифодаси сифатида педагогик фаолиятнинг коммуникатив таркибини ифодалашга хизмат қилади. Бу 
эса ўз навбатида яққол эвристик характерга эга. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, педагогик мулоқот 
фақатгина ўқитувчининг коммуникатив фаолиятини ифодаламайди. Ўқитувчи педагогик мулоқот орқали 
ўқувчиларни ташаббускорликка, ҳамкорликка, ўзаро ижобий муносабатлар ўрнатишга ундайди. 
Педагогик мулоқот ўзининг таъсир кўрсатиш характерига эгалиги билан ўқитувчи билан ўқувчилар 
орасидаги субъект-субъект муносабатларини таъминлашга хизмат қилади. Педагогик мулоқот жараёнида 
субъект-субъект муносабатлар даражасида ўзаро биргаликда мулоқот қилишга бўлган эҳтиёжлар қондирилади. 
Ўқитувчи ўзининг ўқитиш ва таълим беришга бўлган ижтимоий вазифасини бажариши натижасида ўқувчилар 
ўзаро бир-бипрларини тушуниш, нуқтаи назарларини ҳимоя қилиш, шахсий ривожланишга эришиш 
имкониятига эга бўладилар. Бунинг натижасида фаолиятнинг ранг-баранг шаклларини эгаллаб 
ижтимоийлашишга муваффақ бўладилар. 
304 

---

Илмий манбаларда педагогик мулоқотга нисбатан турлича ёндашилган. Уларнинг асосини педагогик 
мулоқотнинг ўқитувчи ҳамда ўқувчилар орасидаги ҳамкорликнинг асосий воситаси эканлиги таъкидланган. 
Мазкур жараёнда ўқитувчининг мавқеи ўқувчиларнинг халқ-атвори, хатти-ҳаракатлари ва фаолиятларини 
бошқариш билан белгиланиши яққол намоён бўлади. Ўқитувчи билан ўқувчилар мулоқоти биринчи навбатда 
ҳамкорликдаги ижодий жараён сифатида намоён бўлади. Педагогик мулоқотнинг ижодий характери 
қуйидагиларда ўз ифодасини топади: 
- 
ўқитувчининг ўқувчилар шахсининг ўзига хосликларини билишида; 
- 
ўқувчилар билан бевосита ҳамкорлик қилиш ва уларга таъсир кўрсатишида; 
- 
ўқитувчининг ўз хулқ-атворини бошқаришида; 
- 
ўқитувчининг педагогик таъсир воситаларини танлашида. 
Кўриниб турибдики, ҳақиқатдан ҳам педагогик мулоқот ҳамкорликдаги ижодий фаолият ифодаси 
ҳисобланади. Педагогик мулоқот касбий фаолият тизими сифатида табиий характердаги инсоний мулоқот 
шаклидир. У таълим жараёнида ўқитувчи билан ўқувчилар орасида ҳамкорликнинг вужудга келишига туртки 
бўлади. 
Шу тариқа педагогик мулоқот тушунчаси остида ўқитувчи билан ўқувчиларнинг ўзаро муносабатлари 
тизими, ўзаро ахборот алмашиниш жараёни, таълим-тарбияни оптималлаштириш имкониятлари, алоҳида 
ўқувчилар билан биргаликда ишлашни ташкил этиш имкониятлари, синф жамоаси ва ўқитувчиларнинг 
биргаликдаги ҳаракатлари, тарбиявий таъсир кўрсатилиши, ўқувчиларнинг билиш имкониятлари, уларнинг 
мустақил ривожланишлари учун қулай шароитларнинг яратилиши тушунилади. Бундай вазиятда ўқитувчи 
педагогик жараённи фаоллаштирувчи, уни ташкил этувчи ва бошқарувчи субъект сифатида намоён бўлади. 
Педагогик мулоқотнинг тарбиявий-дидактик вазифаларини ойдинлаштириш алоҳида аҳамиятга эга. Педагогик 
мулоқот ўқитувчининг шундай мулоқотики, унинг ёрдамида ўқувчиларнинг майлларини ривожлантириш учун 
қулай шароит яратилади, ўқув фаолиятининг ижодий характерга эга бўлиши таъминланади, уларнингн 
шахсиятини самарали шакллантириш имкониятлари вужудга келтирилади, ўқув жараёнида қулай ҳиссий муҳит 
яратилади, синф жамоасида ижтимоий-психологик жараённинг бошқарилиши таъминланади. Шу билан бир 
қаторда, ўқув жараёнида ўқитувчининг шахсий хусусиятларидан юқори даражада фойдаланиш имконияти 
туғилади. 
Самарали педагогик мулоқотни йўлга қўйиш учун ўқитувчи қуйидаги кўникмаларга эга бўлиши керак: 
- 
ўз хулқ-атворини бошқариш; 
- 
диққатнинг сифатини таъминлаши; 
- 
ижтимоий перцепцияга эга бўлиши ва ўқувчининг қиёфасидан унинг кечинмаларини ўқий олиши; 
- 
ўқувчи шахсиятини мос тарзда моделлаштириш, ташқи белгилар асосида унинг руҳий ҳолатини 
англаш; 
- 
нутқ орқали мулоқот ўрнатиш; 
- 
ўқувчилар билан нутқ ёрдамида ва нигоҳлар орқали алоқага киришиш каби кўниккмаларга. 
Педагогик мулоқотнинг қулайлигини таъминловчи таркибий қисмларидан бири – ўқитувчиларнинг 
педагогик таъсир воситаларини эгаллаганликларидир. Улар педагогик мулоқот техникаси, вербал ва новербал 
воситаларни яхши билишлари керак. 
Педагогик мулоқотнинг самарадорлиги ўқитувчининг ўқувчилар билан қай даражада ҳамкорлик ўрната 
олганлигида намоён бўлади. 
Самарали педагогик мулоқот билан бир қаторда, маҳсулдор педагогик умлоқот тушунчаси ҳам мавжуд. 
Маҳсулдор педагогик мулоқот дидактик жаарён сифатида қуйидагиларни таъминлашга хизмат қилади: 
- 
ўқитувчи ва ўқувчилар орасида вужудга келиши лозим бўлган аниқ педагогик алоқа ўрнатиш; 
- 
ўқитувчи билан ўқувчиларнинг ўзаро ҳамкорлиги жараёнида вужудга келадиган тўсиқлар ва 
қийинчиликларни бартараф этиш; 
- 
ўқувчиларни одатий мавқеларидан ҳамкорлик мавқеига ўтказиш; 
- 
ўқувчиларни ҳамкорликдаги педагогик жараён субъектига айлантириш. 
Бундай вазиятда педагогик мулоқот ҳамкорликдаги ўқув-тарбия жараёнини ташкиллаштирувчи ва уни 
мунтазам қулайлаштирувчи омил сифатида намоён бўлади.