Agar fanga oid terminlar noaniq bo‘lsa, fanning o‘zi noaniqdir

Elementlarning tabiatda tarqalganlik darajasi

O	Si	Al	Fe	Ca	Na	K	Mg	Ti	H	P	Mn	F	S	Sr	Ba	C	Cl	Cr	Zr	Rb	V	Ni	Zn	N	Ce	Cu	Y	Li	Nd	Nb	Co	La	Ga	Pb
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15	16	17	18	19	20	21	22	23	24	25	26	27	28	29	30	31	32	33	34	35

Uzunlik birliklari: 1 km = 1000 m; 1 m = 10 dm; 1 m = 100 sm; 1 dm = 10 sm; 1 sm = 10 mm; 1 m = 1000 mkm; 1 m = 1000000000 (10^9) nm; 1 nm = 10 A^0; 1 m = 10^10 A^0; 1 nm = 10^-9 m.	Hajm birliklari: 1 m^3 = 1000 l; 1 dm^3 = 1 l; 1 l = 1000 ml; 1 l = 1000 sm^3; 1 ml = 1 sm^3; 1 ml = 0,001 l; 1 sm^3 = 0,000001 (10^-6) m^3.
Massa birliklari: 1 t = 1000 kg; 1 s = 100 kg; 1 kg = 1000 gr; 1 gr = 1000 mg; 1 mg = 0,001 gr.	Bosim birliklari: 1 MPa = 1000000 (10^6) Pa; 1 kPa = 1000 Pa; 1 atm = 101325 Pa; 1 atm = 101,325 kPa; 1 atm = 760 mm Hg ust.; 101,325 kPa = 760 mm Hg ust.

4 – Dars

Kimyoning asosiy qonunlari: a) Haqiqiy (absolyut) va nisbiy atom massa: b) Haqiqiy (absolyut) va nisbiy molekulyar massa: v) Modda miqdori, mol tushunchasi 1. Atom – molekulyar ta’limot 2. Modda massasining saqlanish qonunini 3. Modda tarkibining doimiylik qonuni 4. Karrali nisbatlar qonuni 5. Hajmiy nisbatlar qonuni 6. Avagadro qonuni 7. SHarl qonuni (Izobarik jarayon) 8. Boyl - Mariott qonuni (Izotermik jarayon) 9. Gey – Lyussak qonuni (Izoxorik jarayon) 10. Gazlarning birlashgan tenglamasi 11. Mendeleev – Klayperon tenglamasi 12. Gazlarning nisbiy zichligi 13.Ekvivalent va ekvivalentlar qonuni 14. Lavuaze – Laplas qonuni 15. Gess qonuni 1. Muvaffaqiyat qazonishingizni o‘ylang va bunga ishoning. 2. Buyuk insonlar o‘z oldilariga maqsad qo‘yadilar va ana shu maqsadlariga erishish uchun xizmat qiladilar, oddiy odamlar esa o‘z orzu istaklari ketidan ergashib umr o‘tkazadilar. 3. Manson Gud ismli shifokor Londonda bemorlarini ko‘rishga borayotganda mashinasida “Lukratius” asarini tarjima qilgan. 4. Dr. Burney musiqa darsini berish uchun bir o‘quvchisining uyidan ikkinchisinikiga o‘tayotib ot ustida Fransuz va Italyan tillarni o‘rgangan. 5. E.Burrit temirchilik kasbidan bo‘sh vaqtlarida 18 ta sharq tilini va 22 ta Evropa lahjasini o‘rgangan. 6. Sitseron, “Barcha buyuk ishlar oddiy boshlang‘ich bilan amalga oshadi” – degan. 7. “Nimaga ishonsang, shuni uddalaysan”.

Kimyoning asosiy qonunlari
Haqiqiy (absolyut) va nisbiy atom massa: Atomlarning haqiqiy massasi juda kichik bo‘ladi. Bu o‘lchamlar 10^-27 kg dan 10^-25 kg gacha yoki 10^-24 g dan 10^-22 g gacha boradi. Masalan vodorod atomining massasi 1,674 10^-27 kg yoki 1,674 10^-24 gramm, kislorod atomining massasi 2,658 10^-26 kg, uglerod atomining massasi 1,995 10^-26 kg va h.k. Bunday kichik qiymatlar bilan ishlash juda qiyin. SHuning uchun atomning absolyut massasi o‘rniga 1961 yilda “nisbiy atom massa” tushunchasi qabul qilingan. Atomning uglerod birligida ifodalangan massasi nisbiy atom massa deyiladi va uning o‘lchov birligi sifatida “uglerod biriligi” u.b. tushunchasi qabul qilingan. Nisbiy atom massa (Ar) – atomning uglerod birligi (a.u.b), atomning massa birligi (a.m.b) deb ham yuritiladi.

Masalan: Vodorod atomining nisbiy massasini aniqlaymiz.

Barcha elementlarning nisbiy massalari shu usulda aniqlangan va davriy sistemada keltirilgan. SHunday qilib, “Uglerod birligi” deb, uglerod atomining massasi 12 bo‘lgan izotopi massasining 1/12 qismigi teng bo‘lgan massa miqdoriga aytiladi. Har qanday elementning nisbiy atom massasi deb, son jixatdan uning atom massasiga teng bo‘lib, uglerod birliklarida ifodalangan og‘irligiga aytiladi. Masalan: Ar(Fe) = 55,847 m.a.b., Ar(Cl) = 35,453 m.a.b. va h.k.

Haqiqiy (absolyut) va nisbiy molekulyar massa: Molekulyar massa – molekuladagi atomlar massalari yig‘indisi. Molekulaning absolyut massasi tarkibidagi atomlar absolyut massalari yig‘indisiga teng. Molekulaning nisbiy massasi tarkibidagi atomlar nisbiy massalari yig‘indisiga teng. Masalan: Suvning absolyut va nisbiy massalarini hisoblaymiz.

SHunday qilib, moddaning nisbiy molekulyar massasi deb, son jixatdan har qanday modda molekulasining massasiga teng bo‘lib, uglerod birligida ifodalangan birligiga aytiladi. Molekulyar massa ham ¹²S izotopi massasining 1/12 qismiga nisbatan o‘lchangani uchun “nisbiy molekulyar massa” deyiladi va Mr bilan belgilanadi. Masalan: Mr(O₂) = 32 u.b., Mr(H₂SO₄) = 98 u.b. va h.k.