Agar fanga oid terminlar noaniq bo‘lsa, fanning o‘zi noaniqdir

Tuzlarning grafik formulasini chizish

№	Molekulyar formulasi	Grafik (struktura) formulasi
1.	O ‘rta (normal) tuzlar
	CaSO4
	Al2(CO3)3
	MnCl3
	Fe3(PO4)2
2.	Nordon tuzlar
	Ca(HCO3)2
	NaHCO3
	KHS
	Cu(HSO4)2
	Fe(H2PO4)2
3.	Asosli tuzlar
	(CuOH)2CO3
	Mg(OH)NO3
	Mn(OH)Cl
	Al(OH)2Br
	[Fe(OH)2]2SO4
4.	Qo‘sh tuzlar
	KAl(SO4)2
	KCr(SO4)2
5.	Kompleks tuzlar
	K4[Fe(CN)6]

Tuzlarning olinish usullari

Tuzlar juda ko‘p usullar bilan hosil qilinadi. Quyida ularning ayrimlari bilan tanishib chiqamiz.

1. Metallar bilan metalmaslarning bevosita ta’siri:

Mg + Cl₂  MgCl₂

2Fe + 3Br₂  2FeBr₃

Zn + S  ZnS

2Al + 3I₂  2AlI₃

2. Metallarni kislotalar bilan ta’siri:

2K + H2SO4  K2SO4 + H2 Sr + 2HBr  SrBr2 + H2 Zn + 2HCl  ZnCl2 + H2

Fe + H2SO4  FeSO4 + H2 Cu + 2H2SO4  CuSO4 + SO2 + 2H2O Cu + 4HNO3  Cu(NO3)2 + 2NO2 + 2H2O

3. Metallarni ishqorlar bilan ta’siri:

2NaOH + Be  Na₂BeO₂ + H₂

2Al + 6KOH  2K₃AlO₃ + 3H₂

4. Metallarni tuzlar bilan ta’siri:

Fe + CuSO₄  FeSO₄ + Cu

Zn + 2AgNO₃  Zn(NO₃)₂ + 2Ag

Cr + HgCl₂  CrCl₂ + Hg

5. Asosli oksidlarni kislotali oksidlar bilan ta’siri:

CaO + SO₃  CaSO₄

Al₂O₃ + 3N₂O₃  2Al(NO₂)₃

Rb₂O + CO₂  Rb₂CO₃

6. Asosli oksidlarni kislotalar bilan ta’siri:

Fe₂O₃ + 3H₂SO₄  Fe₂(SO₄)₃ + 3H₂O

CuO + 2HCl  CuCl₂ + H₂O

RuO + 2HNO₃  Ru(NO₃)₂ + H₂O

7. Kislotali oksidlarni asoslar bilan ta’siri:

Ca(OH)₂ + P₂O₅  Ca₃(PO₄)₂ + 3H₂O

2NaOH + SO₃  Na₂SO₄ + H₂O

NH₄OH + CO₂  NH₄HCO₃

8. Asoslar va kislotalarning o‘zaro ta’siri:

KOH + CH₃COOH  CH₃COOK + H₂O

Mo(OH)₂ + 2HNO₃  Mo(NO₃)₂ + 2H₂O

Ba(OH)₂ + H₂SO₄  BaSO₄ + 2H₂O

9. Kislotali oksidlarning tuzlar bilan ta’siri:

Na₂CO₃ + SO₃  Na₂SO₄ + CO₂

CaCO₃ + SiO₂  CaSiO₃ + CO₂

3MgSO₄ + P₂O₅  Mg₃(PO₄)₂ + 3SO₃

10. Tuzlarning o‘zaro ta’siri:

AgNO₃ + KBr  AgBr + KNO₃

BaCl₂ + Na₂SO₄  BaSO₄ + 2NaCl

CaI₂ + Pb(NO₃)₂  PbI₂ + Ca(NO₃)₂

11. Tuzlarning ishqorlar bilan ta’siri:

Pb(CH₃COO)₂ + 2NaOH  Pb(OH)₂ + 2CH₃COONa

Cu(NO₃)₂ + 2NH₄OH  Cu(OH)₂ + 2NH₄NO₃

CdCl₂ + Ba(OH)₂  Cd(OH)₂ + BaCl₂

12. Tuzlarning kislotalar bilan ta’siri:

2NaCl + H₂SO₄  Na₂SO₄ + 2HCl

2MgCl₂ + H₄P₂O₇  Mg₂P₂O₇ + 4HCl

2KNO₃ + H₂SO₄  K₂SO₄ + 2HNO₃

13. Metalmaslar bilan ishqorlarning ta’siri:

I₂ + 2NaOH  NaI + NaIO + H₂O

3Cl₂ + 6KOH  5KCl + KClO₃ + 3H₂O

3S + 6KOH  2K₂S + K₂SO₃ + 3H₂O

14. Metalmaslar bilan tuzlarning ta’siri:

2NaI + Cl₂  2NaCl + I₂

2MnCl₂ + Cl₂  2MnCl₃

2Na₂SO₃ + O₂  2Na₂SO₄

15. Tuzlarning termik parchalanishi:

2KMnO₄  K₂MnO₄ + MnO₂ + O₂

2KClO₃  2KCl + 3O₂

2RbNO₃  2RbNO₂ + O₂

16. Ammiakning kislotalarga birikishi:

NH₃ + HCl  NH₄Cl

NH₃ + HNO₃ NH₄NO₃

2NH₃ + H₃PO₄  (NH₄)₂HPO₄

17. Tuzlarning o‘zaro birikishi:

2KI + HgI₂  K₂[HgI₄]

3KCl + CrCl₃  K₃[CrCl₆]

K₂SO₄ + Al₂(SO₄)₃  2KAl(SO₄)₂

3(NH₄)₂SO₄ + Cr₂(SO₄)₃  2(NH₄)₃Cr(SO₄)₃

Fizik xossalari

Barcha tuzlar oddiy sharoitda qattiq moddalar bo‘lib, tabiatda turli rangda uchraydi. Ular suvda eruvchanligiga qarab, 1) YAxshi eruvchan (NaCl, Na₂SO₄, KNO₃, NH₄NO₃, CaCl₂), 2) Kam eruvchan (CaSO₄, Ag₂SO₄, PbCl₂), 3) Deyarli erimaydigan (BaSO₄, CaCO₃, CaSiO₃, Al₂(SiO₃)₃) kabi turlarga bo‘linadi. Tuzlar oziq-ovqat sanoatida, qishloq xo‘jaligida o‘g‘it sifatida, tibbiyotda dori sifatida, laboratoriyalarda sintezda katalizator sifatida, umuman juda ko‘p ishlatiladi.

Kimyoviy xossalari

1. Deyyarli barcha tuzlar qizdirilganda parchalanadi:

CaCO₃  CaO + CO₂

2Cu(NO₃)₂  2CuO + 4NO₂ + O₂

Mg(HCO₃)₂  MgCO₃ + CO₂ + H₂O

(NH₄)₂Cr₂O₇  N₂ + Cr₂O₃ + 4H₂O

2. Nordon tuzlar ishqorlar va kislotalar bilan reaksiyaga kirishadi:

NaHCO₃ + NaOH  Na₂CO₃ + H₂O

Ca(HCO₃)₂ + 2HCl  CaCl₂ + 2H₂O + 2CO₂

3. Asosli tuzlar ishqorlar va kislotalar bilan ta’sirlashadi:

Al(OH)SO₄ + 2NaOH  Al(OH)₃ + Na₂SO₄

Fe(OH)₂Cl + 2HCl  FeCl₃ + 2H₂O

Mg(OH)Cl + KOH  Mg(OH)₂ + KCl

4. Ko‘pchilik tuzlar suv ta’sirida parchalanadi:

CuS + 2H₂O  Cu(OH)₂ + H₂S

Al(CH₃COO)₃ + 3H₂O  Al(OH)₃ + 3CH₃COOH

FeCl₂ + 2H₂O  Fe(OH)₂ + 2HCl

Zn(NO₃)₂ + 2H₂O  Zn(OH)₂ + 2HNO₃

BINAR BIRIKMALAR – ayrim metalmaslarning metallar bilan hosil qilgan birikmalari. Binar moddalarga asosan vodorod, bor, uglerod, kremniy, azot va fosfor kabi metalmaslarning metallar bilan birikmalari kiradi. Binar moddalarning ko‘pchiligi suv bilan reaksiyaga kirishadi.

№	Umumiy nomi va formulasi	Moddaning nomi	Formulasi	Suv bilan reaksiyasi
1.	Gidridlar – MeHn	Natriy gidrid	NaH	MeHn + H2O  Me(ON)n + H2
		Kalsiy gidrid	CaH2
		Alyuminiy gidrid	AlH3
		Qo‘rg‘oshin gidrid	PbH4
2.	Boridlar – Me3Bn	Kaliy borid	K3B	Me3Bn + H2O  Me(ON)n + BH3
		Magniy borid	Mg3B2
		Alyuminiy borid	AlB
		Qo‘rg‘oshin borid	Pb3B4
3.	Karbidlar – Me4Cn	Litiy karbid	Li2C2	CaC2 + 2H2O  Сa(OH)2 + C2H2 Al4C3 + 12H2O  4Al(OH)3 + 3CH4
		Kalsiy karbid	CaC2
		Alyuminiy karbid	Al4C3
		Kremniy karbid	SiC
4.	Silitsidlar – Me4Sin	Natriy silitsid	Na4Si	Me4Sin + H2O  Me(OH)n + SiH4
		Magniy silitsid	Mg2Si
		Temir (III) silitsid	Fe4Si3
		Qo‘rg‘oshin silitsid	PbSi
5.	Nitridlar – Me3Nn	Kaliy nitrid	K3N	Me3Nn + H2O  Me(ON)n + NH3
		Bariy nitrid	Ba3N2
		Alyuminiy nitrid	AlN
		Titan nitrid	Ti3N4
6.	Fosfidlar – Me3Pn	Rubidiy fosfid	Rb3P	Me3Pn + H2O  Me(ON)n + PH3
		Mis (II) fosfid	Cu3P2
		Xrom (III) fosfid	CrP
		Qo‘rg‘oshin fosfid	Pb3P4
7.	Peroksidlar – MenO2	Natriy peroksid	Na2O2	MenO2 + H2O  Me(ON)n + O2
		Bariy peroksid	BaO2
		Kaliy nadperoksid	KO2
		Stronsiy peroksid	SrO2

Binar moddalar odatda oddiy moddalar orasidagi reaksiya natijasida olinadi. Masalan:

2Na + H2  2NaH 3Ca + 2B  Ca3B2 CaO + 3C  CaC2 + CO Mg + Si  Mg2Si

6K + 2NH3  2K3N + 3H2 Al + P  AlP 2Rb + O2  Rb2O2

Binar moddalar kislotalar bilan ham reaksiyaga kirishadi.

MeHn + nHCl  MeCln + H2 Me3Bn + H2SO4  MeSO4 + BH3 CaC2 + 2HCl  SaCl2 + C2H2 Al4C3 + 6H2SO4  2Al2(SO4)3 + 3CH4

Me4Sin + 4HCl  MeCln + SiH4 Me3Nn + 3HCl  MeCln + NH3 Me3Pn + 3HI MeIn + PH3 MenO2 + H2SO4  MeSO4 + O2

Havo tarkibi

Komponent	Hajmiy ulush %	Massa ulush %
N2	78,09	75,50
O2	20,95	23,15
Ar	0,933	1,292
CO2	0,03	0,046
Ne	1,8 10^-3	1,4 10^-3
He	4,6 10^-4	6,4 10^-5
CH4	1,52 10^-4	8,4 10^-5
Kr	1,14 10^-4	3 10^-4
H2	5 10^-5	8 10^-5
N2O	5 10^-5	8 10^-5
Xe	8,6 10^-6	4 10^-5
O3	3 10^-7- 3 10^-6	5 10^-7- 5 10^-6
Rn	6 10^-18	4,5 10^-17

Litosfera tarkibi (yer po’stloq qobig’i massasiga nisbatan % hisobida)

1. O 46,60	8. Mg 2,09	15. Sr 0,045	22. V 0,0110	29. Li 0,0030
2. Si 27,72	9. Ti 0,44	16. Ba 0,040	23. Ni 0,0080	30. Nd 0,0024
3. Al 8,13	10. H 0,140	17. C 0,032	24. Zn 0,0065	31. Nb 0,0024
4. Fe 5,00	11. P 0,118	18. Cl 0,020	25. N 0,0046	32. Co 0,0023
5. Ca 3,63	12. Mn 0,100	19. Cr 0,0200	26. Ce 0,0046	33. La   0,0018
6. Na   2,83	13. F 0,070	20. Zr 0,0160	27. Cu 0,0045	34. Ga 0,0015
7. K 2,59	14. S 0,052	21. Rb 0,0120	28. Y 0,0040	35. Pb 0,0015