Afferent va efferent nerv tolalari. Periferik nervdan qo`zg`alishni o`tish qonunlari va qo`zg`alish tarqalish turlari Reja

Neyronlararo sinapslar

Ikki nerv hujayrasi orasida sinapslarning quyidagi turlari farqlanadi:

1. Aksosomatik sinapslar (birinchi neyronning aksoni ikinchisining tanasida tugallanadi).

2. Aksodendritik sinapslar (birinchi neyronning aksoni ik-kinchi neyron dendritlari bilan sinapslar hosil qiladi (101-rasm).

3. Aksoaksonal sinapslar (birinchi neyronning aksoni ikkinchi neyron aksonida tugallanadi).

Hozirgi vaqtda ikki neyron tanasi o`rtasida va dendrodendritik sinapslar ham mavjudligi mualliflar tomonidan qayd etilgan.

Sinaps sohasida birinchi neyronning aksoni nozik tolalarga tarmoqlanib tugmachasimon kengaymalar hosil qiladi va ikkinchi neyronning dendritlarida yoki tanasida tugaydi. Sinapslar qo`zg`alishni retseptor neyrondan effektor yoki assotsiativ neyronga, faqat bir tomonga o`tkazish qobiliyatiga ega. Bir nerv hujayrada bir necha nerv hujayralarining o`simtalari tugashi mumkin. Orqa miyaning oldingi shoxlaridagi harakatlantiruvchi nerv hujayrasida taxminan 10 000 nerv tarmoqlari tugaydi.

Ayrim nozik tuzilishlarni hisobga olmaganda hamma sinapslar bir xil tuzilishga ega. Sinaps sohasida aksonning oxirgi tarmoqlari kengaymalar hosil qiladi (presinaptik qism, pars presynaptica). Presinaptik qismda ko`p miqdorda mitoxondriyalar hamda diametri 40-100 nm keladigan sinaptik pufakchalar joylashadi.

101- rasm. Nerv hujayrasining ultramikroskopik tuzilishi (sxema).

1- aksodendritik sinaps; 2 - aksosomatik sinaps; 3 - presinaptik pufakchalar; 4 – sinaps bo`shligi: 5- presinaptik membrana; 6 - postsinaptik membrana; 7 - endoplazmatik to`r; 8 -mitoxondriya; 9 - Golji kompleksi; 10 - neyrofibrillalar; 11 - yadro; 12 - yadrocha; 13 - neyrit (akson). (V.G. Yeliseev va boshqalardan, 1970).

Xolinergik sinapslarda pufakchalar kichikroq (30-50 nm) bo`lib, monoaminoergik sinapslarda yirikroq (50-90 nm) bo`ladi. Bu qism tutashuvchi yuzasi presinaptik membrana deb nomlanadi. Presinaptik qism bilan ikkinchi neyronning tanasi yoki dendriti bir-biriga zich tegib turmasdan, ular oralig`ida kengligi taxminan 20 nm bo`lgan sinaps bo`shlig`i (yorig`i) joylashgan. Ikkinchi neyronning postsinaptik qismi (pars postsynaptica) postsinaptik membrana bilan qoplangan. Shunday qilib, presinaptik va postsinaptik membranalar birinchi va ikkinchi neyronlar aksolemmasidir.

Sinaptik pufakchalarda mediatorlar bo`ladi, ular yordamida nerv qo`zg`alishi bir hujayradan ikkinchisiga uzatiladi. Mediator nerv hujayrada hosil bo`lgani uchun neyronlarni sekretor hujayralar deb ham aytish mumkin. Har bir neyron ma’lum tuda mediatorlar ishlash qobiliyatiga ega.