Қадимги юнон-рим тарихи

 
 
 
2-mavzu. Rim respublikasining qulashi. Rim imperiyasi 
1-§. Respublikaning tushkunligi 
Provinsiyalarni talanishi 
Mark Tulliy Sitseron. Gay Verresga qarshi nutq 
Mark Tulliy Sitseron (er. avv. 106-43-yillar) ajoyib notiq, huquqshunos, er. avv. 66 yil pretor, 
er.  avv.  65-yil  konsul.  Uning  nutqlari,  xatlari,  traktatlari  Rim  davlati  va  jamiyatining  turli 
sohalarini  o`rganish  uchun  Rim  respublikasining  qulashi  davrini  fojeali  voqealari  to`g`risida 
qimmatli  ma’lumotlar  beradi.  Sitseronning  Gay  Verresga  qarshi  nutqi  er.  avv.  73-71  yillarda 
Sisiliyada  noibligi  davrida  uning  provinsiyani  boyish  maqsadida  surbetlarcha  talaganini  fosh 
qiladi.  Mark  Tulliy  Sitseron  er.  avv.  106-yilda  Rimga  yaqin  Arpin  shahrida  tug`iladi.  Uning  ota-
onasi  shahar  fuqarosining  badavlat  suvoriylar  toifasiga  mansub  kishilar  edi.  Sitseron  o`z 
faoliyatini Sulla hukmronligi yillarida (81) boshlaydi. U birinchi marta Publiy Kvintsiy degan oddiy 
bir  dehqonning  g`ayri  qonuniy  yo`l  bilan  tortib  olingan  yeri  to`g`risidagi  da’vo  yuzasidan 
himoyachi sifatida so`zga chiqib, ishning muvaffaqiyatli tugallanishiga erishadi.  
Sitseron  falsafa  hamda  notiqlik  san’atini  chuqurroq  o`rganish  bahonasi  bilan  Yunoniston 
safariga jo`naydi va bu yerda o`tkazilgan ikki yillik sayohat davomida Afina bilan tanishadi. Kichik 
Osiyoning  turli  shaharlarida  bo`ladi  va,  nihoyat,  bir  qancha  vaqt  Rodosda    yashab,  mashhur 
faylasuflardan, ulug` notiqlardan ta’lim oladi.  
Verres  ustidan  qozonilgan  g`alaba  xalq  o`rtasida  Sitseronning  mavqeini  g`oyat  darajada 
oshirib  yuboradi  va  bundan  buyon  uning  davlat  mansablarida  tobora  yuqori  ko`tarilishiga    keng 
yo`l ochadi. 
Sitseron nihoyat 63-yilda eng oliy davlat lavozimi konsullikka saylanadi va shu kundan boshlab 
Rim jamiyati davlatmand doiralarining rahnamosiga, demokrat guruhlarning ashaddiy dushmaniga 
aylanadi. 
44-yilda,  Sezar  o`ldirilganidan  keyin,  respublika  tuzumining  yangitdan  tiklanishiga  chuqur 
umid  bog`lagan  Sitseron  yana  siyosiy  faoliyatga  qaytadi.  Antoniyga  qarshi  ayovsiz  kurash 
boshlaydi;  Antoniyga  qarshi  yozilgan  va  Demosfenga  taqlidan  “Filippiklar”  deb  atalmish  o`n 
to`rtta maxsus nutqida yangidan bosh ko`tarib kelayotgan istibdod da’vogarining kirdikorlarini va 
yovuz niyatlarini fosh etadi. Shu nutqlar uchun Sitseronning nomi proskriptsiya ro`yhatiga kiritilib, 
er. avv. 43-yilda Antoniy odamlari tomonidan kallasi kesiladi. 
Qadimgi  zamonlarda  Sitseronning  150  ga  yaqin  nutqi  nashr  etilgan    bo`lsa,  bizga  qadar 
shulardan 58 tasi yetib kelgan. Bulardan tashqari falsafa mavzularida yozilgan 12 ta asar, notiqlik  
nazariyasi va tarixiga doir 7 ta risola va 800 ga maktub asrlar to`foniga  chap berib omon qolgan. 
IV.  …  U  eng  ko`p  sonli  va  o`zining  ayblarining  eng  muhim  dalillari  va  izlarini    Sitsiliya 
provinsiyasida  qoldirdi,  qaysiki  u  uch  yil  davomida  shunday  qiynadi  va  talon-taroj  qildiki,  uni 
avvalgi  holatida  qayta  tiklash  mutlaqo  mumkin  emas  edi  va  uni  faqat  ko`p  yildan  keyin  sotilmas 
pretorlar yordami bilan biroz qayta tiklash mumkin. 
(13)  Verres    pretor  bo`lgan  vaqtda  sitsiliyaliklar  uchun  ularni  o`zlarini  qonunlari  ham,  bizni 
senatni qarorlari ham, umuminsoniy huquqlar ham yo`q edi. Sitsiliyada har bir kishiga bu odamning 
cheksiz  ochko`zligi  va  su’istemolidan  chetda  qolgan  narsagina  tegishli,  -  shuning  uchunki  buni  u 
ko`rmadi, yoki u to`ygan edi.  

---

 
 280 
 
 
4.  To`rt  yil  davomida  biror-bir  sud  ishi,  uni  qosh  qoqishisiz  hal  qilinmadi:  ota  yoki  bobodan 
meros qolgan biror-bir  mulk yo`qki, Verresning amri bilan  sud hukmi bilan begonalashtirilmagan 
bo`lsa.  U  tomonidan  joriy  qilingan  yangi  jinoiy  qoidalar  asosida  yer  egalaridan    katta  miqdorda 
pullar undirildi;  bizning eng sadoqatli ittifoqchilarimiz dushmanlar qatoriga kiritildi Rim fuqarolari 
go`yoki  qullar  kabi  qiynoq  va  o`lim  hukmiga  duchor  qilindilar;  eng  jinoyatkor  odamlar  sud 
javobgarligidan  pul  uchun  ozod  qilindilar,  …  hurmatli,  beg`araz  kishilar  ish  ko`rilmasdan  sirtdan 
hukm  qilindilar  va  quvg`in  qilindilar;  ajoyib  mustahkamlangan  gavanlar  va  ulkan  yaxshi 
himoyalangan shaharlar,  piratlar va  qaroqchilarga ochib qo`yildi; Sitsiyalik matroslar va askarlar, 
bizning  do`stlarimiz  va  ittifoqchilar    ochdan  o`limga  mahkum  qilingan  edilar;  bizga  o`ta  kerakli  
bo`lgan  ajoyib  flot  Rim  xalqining  buyuk  sharmandaligi  uchun    biz  tomondan  yo`qotilib  yo`q 
qilindi. 
(14)  Bu  manfur  pretor  qadimgi  barcha  yodgorliklarni    bitta  qolmay  taladi,  ularni  bir  qismi 
shaharlarni bezatishni istagan boy podsholardan olingan edi, bir qismi bizning imperatorlarimizdan 
o`z g`alabalaridan  keyin,  yoki sovg`a qildilar yoki ularni Sitsiliyani shahar jamoalariga qaytardilar. 
U buni faqatgina shahar jamoalariga tegishli bo`lgan  haykallar va bezaklargagina nisbatan amalga 
oshirmadi;  u  muqaddas  marosimlarni  amalga  oshirish  uchun  xizmat  qiladigan  barcha 
ibodatxonalarni  taladi;  U,  agarda      uning  fikricha,  yetarlicha  mohirona,    shu  bilan  birga  qadimgi 
ustani qo`li bilan qilingan bo`lsa,  ma’budlarni biror-bir tasvirini sitsiliyaliklarga qoldirmadi.  
Хрестоматия по истории  древнего мира. М., 1991. 226-227 стр