2.Муржиия оқими. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, мусталаҳ ал-ҳадис илмига оид баъзи мўътабар китобларда ишончли уламолар томонидан кўп ровийларга нисбатан муржиийлик айби қўйилган. Шу туфайли ушбу китобларни ўқиган айрим ўқувчилар, муржиийликда айбланган уламоларни аҳли суннадан эмас, балки эътиқодда бидъатчи бўлгани сабабли ҳадис ривоят қилишга яроқсиз ва адашган муржиийлар тоифасидан деб ҳисоблаганлар. Бунинг ҳам ўзига яраша сабаби бўлган. Чунки муржиийлик аслида икки қисмга бўлинган. Бири сунний муржиийлик ва иккинчиси бидъат муржиийлик ҳисобланган. Муржиийлик сўзини эшитганда инсоннинг хаёли адашган муржиийларга кетиши табиий ҳолдир. Шу сабаб тарихда баъзи уламолар Абу Ҳанифа ва унинг икки шогирди ва устозларини муржиийликда айблашган. Аслида эса, Абу Ҳанифа ва унинг издошлари биз юқорида таъкидлаган сунний муржиийлар сирасига кирган.
Муҳаммад ибн Абдилкарим Шаҳристоний “ал-Милал ван ниҳал” китобида адашган фирқаларни санаб ўтиш чоғида муржиийларга қуйидагича таъриф берган: “Муржиийликнинг маъноси икки хил: бири кечиктириш, иккинчиси умид қилиш. Муржиийликнинг биринчи маъноси нуқтаи назаридан муржиа тоифасига қўллаш тўғри. Чунки, улар амални ният ва эътиқоддан кечиктиришган. Иккинчи маънони ҳам уларга ишлатиш тўғри. Чунки, улар кофирга тоат наф бермагандек, имон мавжуд бўлса, унга маъсият зарар бермайди, деб эътиқод қилишади”.
Баъзи уламолар муржиийлик гуноҳи кабира қилган кишининг ҳукмини қиёматга қолдириш, яъни унга бу дунёда жаннатий ёки дўзахий деб ҳукм қилмаслик, деганидир, деб таъкидлаганлар. Шунга кўра, муржиа ва ваидия фирқалари бир-бирлари билан ихтилофда бўлганлар. Яна баъзи уламолар, муржиийлик Ҳазрат Алини биринчи даражадан тўртинчи даражага туширишдир, деганлар. Шунга биноан, муржиа ва шиа тоифалари бир-бирларига қарама-қарши бўлганлар.
Муржиийлар тўрт тоифа бўлган:
Хорижий муржиийлар.
Қадарий муржиийлар.
Жабарий муржиийлар.
Соф муржиийлар.
Муржиийлар ўзаро бир неча гуруҳларга бўлинган:
савбония, тумания, солиҳия, юнусия, убайдия ва ғассония гуруҳлари.
Аҳли сунна вал жамоа билан муржиия эътиқоди орасида фарқ бор. Муржиийлар, Аллоҳни танишнинг (маърифат) ўзи имондир, тоатлар мўминга фойда бермайди ва ширкдан бошқа маъсиятлар ҳам унга зарар қилмайди, деб эътиқод қилганлар. Бунга улар далил қилиб “Ким-ки “ла илаҳа иллаллоҳ”, деса жаннатга киради” ҳадисини олишган.
Аҳли сунна вал жамоа имон келитришда, Аллоҳни танишнинг ўзи кифоя қилмайди, балки қалбда ихтиёрий тасдиқ ва тилда иқрор бўлиши шарт. Шу билан бирга мўмин одамга тоатлар фойда беради ва гуноҳлар зарар бериб, уни дўзах томон етаклайди, деб эътиқод қилишган.
Абу Ҳанифанинг муржиийликда айбланишига икки сабаб бўлган. Биринчи сабабга кўра, у имонга қуйидагича таъриф берган: “Имон - қалб билан тасдиқдан иборат, у зиёда бўлмайди ва камаймайди ва амаллар имондан алоҳида нарсадир”. Абу Ҳанифанинг ушбу таърифи зоҳиран қараганда, амални имондан кечиктириш, яъни амалнинг фойдаси йўқ, деган гапга ўхшайди. Шунинг учун айрим олимлар унга муржиий нисбасини берган.
Иккинчи сабаб шуки, Абу Ҳанифа қадарийлар ва дастлабки муътазилийларга кескин қарши чиққан. Улар эса қадар масаласида ўзларига қарши чиққанлари муржиийлар деб аташган.
Али ал-Қорий “Шарҳ ал-фиқҳ ал-акбар” китобида шундай деган: “Имом Қувнавийнинг зикр қилишича Абу Ҳанифанинг муржиий дейилишига сабаб, у катта гуноҳ қилган кишини Аллоҳнинг хоҳишига қолдирган (кечиктирган). “Иржоъ” эса луғатда кечиктириш деганидир”.
Мотуридия мутакаллими Абу Шакур Солимий “ат-Тамҳид фи баён ат-тавҳид” асарида муржиийликни иккига бўлган:
Аллоҳнинг раҳматига лойиқ муржиийлар. Улар Расулуллоҳ (с.а.в.)нинг саҳобаларидир.
Гуноҳ мўминга зарар бермайди. Осий мўмин охиратда азобланмайди, деб эътиқод қилувчи лаънатланган муржиийлар.
Бағдод қозиси бўлган Усмон ал-Баттий Абу Ҳанифага “сизлар муржиийларсиз”, деб мактуб жўнатди. Абу Ҳанифа унга қуйидагича жавоб берган: “Муржиийларни икки хилдир: бири лаънатланган муржиийлар ва мен улардан йироқман. Иккинчиси Аллоҳнинг раҳматига лойиқ муржиийлар ва мен уларданман. Пайғамбарлар ҳам шундай бўлганлар. Эътироз билдирсанг, Қуръоннинг “Моида” сураси 118-оятидаги Исо(а.с.)нинг гапларига қара: “Агар уларни азобласанг, албатта, улар (Ўз) бандаларингдир. Борди-ю, уларни кечирсанг, албатта, Сен Азиз (қудратли) ва Ҳаким (ҳикматли)дирсан”.
Амалларни имоннинг шартига киритувчи ва у зиёда бўлади ва камаяди деган муҳаддислар амалларни имоннинг шартига киритмаган ва у зиёда бўлмайди ва камаймайди деган имомларни муржиий деб ҳисоблаганлар.
