Adabiyotshunoslik asoslar

 

 

Xoru rasvo qiladurg`on bu ko`ngildir, bu ko`ngil.  

 

 

Uu - -/uu - -/uu - -/uu -  

 

 

Kuzung ne balo qaro bo`libdur  

 

 

Kim jonga balo qaro bo`lubdur.  

 

 

Navoiy  

 

 

- -u/u - - -/u - -             

 

 

---

Erkin  she’rda  esa,  misralarning  mazmuniga  muvofiq  oxang  bilan  o`qilishi 

natijasida ritm hosil bo`ladi.  

 

Bu yo`llar   

 

 

 

3  

 

ko`p qadim yo`llardir  

 

 

3-3-=6 

 

 

jahoning  

 

 

 

 

3 

 

fotihi Iskandar 

 

 

3-3-=6 

 

Rum qaysari  

 

 

 

4 

 

 

qotil CHingiz  

 

 

 

4 

 

Botu   

 

 

 

 

2 

 

Jo`ji    

 

 

 

2 

 

 

Temurlang   

   

 

 

3 

 

qoldirib 

 

 

 

 

3 

 

kimsasiz ish  

 

 

4 

 

CHindan mo`g`il o`chi    

 

2-2-2=6 

 

borliqni  

 

 

 

 

3 

 

joniga qilib teng   

 

3-3=6 

 

qon deya  

 

 

 

 

3 

 

 

qon deya  

 

 

 

 

3 

 

bosaroq kechmishdir  

 

 

3-3-=6  

 

G`.G`ulom 

 

 

SHe’rdagi ohang, tinish belgilari (vergul)ga qarab to`xtalish - sukun natijasida 

ritm hosil bo`ladi. Ritm mazmunni chuqurroq ochishga yordam beradi. Ritm ta’sirida 

misralar  emotsionallik  kasb  etadi.  Umuman,  she’r  ritmik  nutqqa  qurilgan  bo`ladi. 

Ritm she’rda qofiya tizimining o`zgarishi bilan ham o`zgaradi. SHoirda ritm tuyg`usi 

rivojlangan bo`ladi. 

 

PAUZA  -  nutq  davomida  zarur  bo`lgan  to`xtalishdir.  Ana  shunday  to`xtalish 

bilan aytilmoqchi bo`lgan fikr ta’kidlanadi. Pauza ohangga ko`ra bayon, undov yoki 

so`roq  ma’nosiga  ega  bo`lishi  mumkin.  Ayniqsa  she’riy  nutqda  uning  ahamiyati 

beqiyosdir.  Pauza  turoqni  belgilaydi,  ayrim  so`zlarning  ahamiyatini  ta’kidlaydi, 

she’rga  hayajon  bag`ishlaydi.  SHe’rdagi  bandlar  ham  pauza  bilan    bir-biridan 

ajraladi.  SHe’rdagi  har  bir  tovush,  so`z  va  misra  muayyan  ohang,  to`xtalish  bilan 

o`qiladigan  mazmunni  to`g`ri  ifodalaydi.  Pauza  har  bir  intonatsion  bo`lak  oxirida 

keladi. Intonatsion pauza ritmik pauzadar farq qiladi.  

 

Ritmik  pauza  misralar  oxiridi  va  turoqlar  oxirida  yuz  beradigan  to`xtalishdir. 

Misra oxiridagi pauza misra orasida, turoqdan keyin keladigan pauzadan ikki barobar 

katta bo`ladi:  

a) katta ritmik pauza; 

b) kichik ritmik pauza.  

 

Katta  ritmik  pauza  bir  turoqdan  keyin  kelib,  misrani  ikkiga  bo`lib  yuborishi 

xam mumkin. Katta ritmik pauza qatorlarning oxirini eslatadi. U shu bilan misralarni 

bir-biridan  ajratadi.  Katta  ritmik  pauza  tsezura  deyiladi.  TSezura  (yorish,  kesish) 

kuchli  ohangdor    to`xta-lishdir.  Msira  qanchalik  uzun  bo`lsa,  tsezura  shunchalik 

zarur. TSezura she’rdagi uzoq to`xtalishdir. Kichik to`xtalish misradagi so`zlarni bir-

biridan  ajratsa,  tsezura  misrani  ikkiga  ajratadi.  V.Mayakovskiy  she’rlarida  har  bir 

---

misra  undagi  tsezuraga  ko`ra  zinalarga  bo`linadi,  ba’zan  bir  so`zning  o`zi  alohida 

satrda qoladi. 

 

TUROQ  -  bo`g`inlarning  misralararo  ma’lum  tartibda  guruhla-nishidir. 

Turoqlilik  barmoq  tizimining  o`ziga  xos  xususiyatidir.  Turoq  ham  she’rda  ritmni 

uyushtiruvchi  muhim  unsur,  vosita  vazifasini  bajaradi.  Biroq  turoq  bilan  ruknning 

farqi shundaki, turoq faqatgina so`zdan keyin tushsa, rukn so`zni ikkiga bo`lib, uning 

o`rtasiga ham tushishi mumkin. Aruzda rukn 1 hijodan 5 hijogacha bo`lishi mumkin. 

Barmoqdagi turoq esa 1 bo`g`indan 8 bo`g`ingacha bo`ladi. 

 

Misralardagi  turoqlar  soni  turlicha  bo`lib,  1  dan  4  gacha  bo`lishi  mumkin. 

Bo`g`inlar miqdori jihatidan bir xil bo`lgan turkum she’rda  turoqlar turlicha bo`lishi 

mumkin. 

 

 

Na ko`kning fanori o`chmasdan            3-3-3=9 

 

 

Vodiylarni yayov kezganda                  4+5=9 

 

 

Odam zoti dunyodaki bor                   2+2+4+1=9 

 

Turoq  ichida  ham  turoqchalar  bo`lishi  mumkin.  Biroq  bunday  turoqchalar 

butun she’r davomida izchil takrorlanmasdan, she’rning u yoki bu o`rnida vaqtincha 

keladi va o`Sha o`rinda ritmni kuchaytirish vazifasini bajaradi. 

 

 

Meni / qurShar // salqin /  bir havo 

 

 

Suv ustidan // tun / quyuladi 

 

 

SHunda / qancha // qancha // gaplarni 

 

 

Esga solib//oy/ham to`ladi.                           

                                                           H.Olimjon 

 

 

4 /2-2/-5/2-3/ = 9 

 

 

4-5 (1-4) = 9 

 

 

4/ 2-2/ -5/ 2-3/=9 

 

 

4-5/ 1-4/=9 

 

Ichki  turoq  misralararo  turoqlar  tarkibida  paydo  bo`lib,  she’rning  vaznini 

belgilashda betaraf bo`ladi. 

 

MISRA -  she’riy qatordir. Misra ko`pincha tugal jumla bo`ladi. Ayrim hollarda 

misra tugallanmasdan, uning davomi keyingi qatorga o`tib ketishi ham mumkin. 

 

 

SHodlik yo`lga boshladi meni,   

 

 

 

Baxtiyorlik bo`ldi odatim. 

 

 

SHoir bo`lib shodlik va baxtni 

 

 

Kuylamaklik zo`r saodatim.                 H.Olimjon 

 

BAND - tugal mazmun bilan bir-biriga bog`langan poetik tuyg`uning muxtasar 

bir bo`lagini ifoda etadi va bir nafas bilan aytiladi. Band ma’lum qofiya tartibi bilan 

birlashtirilgan bo`ladi. Qofiya banddagi misralarni payvandlab, o`Sha bandni boshqa 

banddan  ajratib  turadi.  Band  ham  musiqiylikni  keltirib  chiqarishda  muhim 

ahamiyatga ega. SHe’rda band takrorlanib, she’r so`nggigacha o`zgarmaydi. Ana shu 

kabi bir xil bandlarning takrorlanishi ham she’rda ohang yaratadi. Epigramma, ruboiy 

hamda tuyuqda bandning o`zi tugal g`oyaviy niyatni ifoda etadi. 

 

Har bir she’rning bandlaridagi misralar miqdori teng bo`lishi kerak. SHe’rning 

bandlarida  qfiyalanish  tartibi  bir  xil  bo`lmaydi.  Ayrim  she’rlar  hamda  ayrim  lirik 

janrlarda esa har bir bandning qofiyalanish trtibi turlicha bo`lishi mumkin. Masalan, 

---

H.Olimjonning  «Ishqim  bordur  o`Sha  ohuda»  she’ri  abbba  aavva  ggdga  ejeja 

tartibida qofiyalangan. 

 

O`zbek she’riyatida band 1 misradan 14 misragacha bo`ladi. 

 

QOFIYa  poetik  asarning  muhim  bo`lagidir.  U  she’rni  uyushtiradi, 

kompozitsiyani  tashkil  etadi,  she’riy  qatorning  tugallanganligi  haqida  ogohlantirib, 

banddagi  misralarni  bir-biriga  payvandlaydi.  SHe’rdagi  izchil  qofiya  butun  asarni 

Shaklga  solib  turadi.  Ba’zi  hollarda  esa  qofiya  janrni  hosil  qiluvchi  asosiy 

vositalardan biri sifatida ham rolp o`ynaydi. «Qofiya bo`lmasa, she’r sochilib ketadi», 

-  deydi  V.Mayakovskiy.  Qofiyada  she’rning  ritmi,  intonatsiyasi,  sintaktik  qurilishi, 

leksikasi  bilan  bog`liq  bo`lgan  barcha  kuchaytirgich  liniyalar  birlaShadi.  Qofiya 

she’rdagi  ritmni  tartbga  solishda  muhim  rolp  o`ynab,    ritmik  qator  chegaralarini 

belgilaydi.  Qofiya  bilan  tugallangan  qatorlarning  almashinib  turishi  ritmni  keltirib 

chiqaradi. 

 

Qofiya  poeziyaning  ifoda  Shakli  bo`lib,  ma’noni  ta’kidlaydi,  fikrni  muxtasar, 

tugal  va  ifodali  qiladi.  Qofiya  ohangdoshlik  yaratib,  kishi  tuyg`usiga  ta’sir  etadi  va 

shu  yo`l  bilan  ma’noni  kuchaytirib,  alohida  ekspressiv  hamda  emotsional  vazifani 

bajaradi. 

 

Qofiya  misra  oxiridagi  ohangdoshlikdir.  U  qatordagi  undosh  tovushlarning 

tasodifiy  takrori  bo`lgan  alliteratsiyadan  hamda  xalq  og`zaki  she’riyatidagi  keng 

tarqalgan parallelizmdan kelib chiqqan.