Adabiyotning kishi ruhiy dunyosiga ta’siri

Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent Axborot Texnologiyalari Universtiteti Nukus filiali Telekommunikatsiya texnologiyalari yo’nalishi 1-kurs 1003-21 guruhi talabasi Zaripbayev Sardorbekning Akademik yozuv fanidan referati

Adabiyotning kishi ruhiy dunyosiga ta’siri

Reja:
Kirish.
1.1.Adabiyot­-ruh va shaxs tarbiyasining kuchli manbai
Asosiy qism:
2.1.Hayotning salbiy va ijobiy obrazlari
2.2. Soʻzlar - ma'naviy rivojlanish
darajasini aniq aks ettiruvchi koʻzgu
2.3. Yuksak ma’naviy fazilatlarni shakllantirishda badiiy adabiyotning o’rni
2.4. Yuzlab odamlar oʻz hikoyalarini oʻqiydilar.
Xulosa.

Adabiyot - bu dunyoni anglash vositasi, u bizga "nima yaxshi va nima yomon" ekanligini tushunishga yordam beradi, bu insoniyat oʻrtasidagi umumiy mojarolarning kelib chiqishini koʻrsatadi. Adabiyot bizga insonning ichki goʻzalligini koʻrishga, beradi. Adabiyot - ruhva shaxs tarbiyasining kuchli manbai. Badiiy obrazlarning ochilishi orqali adabiyot

bizga yaxshilik va yomonlik, haqiqat va yolg'on, haqiqat va yolg'on tushunchalarini beradi. Hech qanday mulohaza, eng ravon, hech qanday mulohaza, ishontiruvchi,odamning ongiga haqiqatdan chizilgan tasvir kabi ta'sir oʻtkaza olmaydi. Va bu adabiyotning kuchi va ahamiyati.
Adabiyotda juda muhim tushuncha bor - "matn". Soʻzning eng yaxshi ustalari, adabiyotshunoslarning matnlari ustida toʻg'ri ishlash katta ahamiyatga ega. Bu odamning dunyoqarashini kengaytiradi, ularni oʻylab oʻqishga, muallif tasvirlar orqali bildirgan g'oyalarini tushunishga oʻrgatadi.

Matn ustida barkamol ishlash insonning soʻz boyligini boyitadi, adabiy tilni va turli badiiy texnikani oʻzlashtirish qobiliyatini rivojlantiradi. Adabiyot - shifo beradigan kuchli qurol. Adabiyot bizga oʻzini takomillashtirish yoʻllarini koʻrsatadi. Rus adabiyoti ijobiy va salbiy obrazlarga juda boy. Ularni kuzatib, oʻquvchi butun his -tuyg'ularni boshdan kechirish imkoniyatiga ega - g'azab va nafratdan tortib to past, qoʻpol, yolg'onchi,

chuqur hayrat, chinakam olijanob, jasur, halolga qoyil qolish.Adabiyot vaqt chegaralarini oʻchirib tashlaydi. U bizni u yoki bu davr ruhi, u
yoki bu ijtimoiy muhit hayoti bilan tanishtiradi - podshoh Nikolaydan gimnaziya oʻqituvchisi Belikovgacha, er egasi Zatrapeznaya dan kambag'al dehqon ayolgacha askarning onasi. Badiiy obrazlarning ochilishi - adabiy oʻqishning asosiy qismi, uning asosi. Har bir badiiy obraz, siz bilganingizdek, ayni paytda voqelik va yozuvchining mafkurasi ifodasining aksidir. Adabiy asar bilan tanishishning oʻzi etarli emas. Biz reja sirlariga
kirishga, asar yaratilishining asosini bilishga harakat qilishimiz kerak. Adabiyot aql va hisni rivojlantiradi. U bizning oʻqituvchimiz, ustozimiz, yoʻlboshchimiz. Haqiqiy va haqiqiy boʻlmagan dunyo uchun qoʻllanma.
Fikrlarni soʻz bilan ifodalash qobiliyati - bu odamning oʻziga xos xususiyati. Soʻzlar - ma'naviy rivojlanish darajasini aniq aks ettiruvchi koʻzgu. Bizning ruhimizga tashqaridan kirgan hamma
narsa bizning his -tuyg'ularimizda, fikrlarimizda va ularni ifoda etish uslubida muhrlangan.
Bitta yozuvchining asarlarida biz kulgili rasmlarni, chiroyli tasvirlarni topamiz:buning sababi shundaki, uning ruhi tabiat qoʻynida tarbiyalangan, u erda u
sovg'alarini saxiy qoʻli bilan sochadi. Yana biri oʻz janglari va janglari, dahshatlari, azobli hayotining qayg'uli hodisalari lirasida kuylaydi: buning sababi shundaki, yaratuvchining ruhi koʻp nolalarni bilar edi.Uchinchisining asarlarida, inson tabiati goʻzallik g'oyasi bilan eng ayanchli qarama -qarshilikda namoyon boʻladi: chunki, bir tomondan, yovuzlik, yaxshilik bilan abadiy urushda, boshqa tomondan, maqsadga ishonmaslik. odam, qalam
ushlaganni qattiqlashtirdi. Adabiyot koʻp qirrali, uni yaratuvchilar juda boshqacha.Adabiyot Pushkin va Lermontov, Gogol va Chexov, Blok va Axmatova bilan birga oʻsgan. U hozir ham rivojlanmoqda. Uning g'oyalari sayyoramizda yashashda va
kurashishda davom etmoqda, ular dunyoni ifloslik, shafqatsizlik va ahamiyatsizlikdan tozalashga yordam beradi. Adabiyot har qanday yozma matn ekanligiga qaramasdan, koʻpincha bu soʻz
san'at asarlarini, san'at turini anglatadi. U har bir inson hayotida mavjud va u erda oʻz izini qoldiradi. Xoʻsh, adabiyot bizga qanday ta'sir qiladi?Koʻpchilikning badiiy adabiyot bilan tanishishi chuqur bolalikdan boshlangan.Hamma biladi, ota -onalar yotishdan oldin farzandlariga ertak oʻqib berishadi.Shunday qilib, bolaga ijobiy fazilatlar, nima yaxshi va nima yomon ekanligini
tushunish singdiriladi. Keyinchalik, odam oʻzi hal qiladigan adabiyot jiddiyroq, ibratli boʻladi. Bunday
adabiyotlarning oʻrni oʻquvchini tarbiyalashdan iborat. Biz darslarni muallifning bilimi, uning turli narsalar haqidagi qarashlari, qadriyatlari orqali olamiz. Inson badiiy asarlar yordamida u hali boʻlmagan hayotiy tajribani oʻzlashtira oladi. Biroq,
aksioma sifatida har doim boshqalarning asarlaridan saboq olishning hojati yoʻq.Koʻpincha adabiyot bizdan oʻylashni, tahlil qilishni, kelishmovchilikni keltirib chiqarishni talab qiladi. Bu kitoblar va hikoyalar oʻquvchilarga ta'sir qilishining yana
bir usuli. Ular tanqidiy fikrlashni, kelishmovchilikni rivojlantiradilar va oʻz yechimlarini topishga undaydilar.Rivojlanishdan tashqari, adabiyot kuchli his -tuyg'ularni uyg'otishi mumkin.Yaxshi hikoya oʻquvchining e'tiborini bir necha soat ushlab turishi va oʻzingizni kitobga botirishingizdan zavqlantiradi. Bizning oramizda kim kitob qahramonlariga
hamdardlik bildirmagan, ularning g'alabasidan xursand boʻlgan, ularning irodasi va yuksak axloqiy tamoyillariga qoyil qolgan, adolatsizlikdan norozi boʻlgan va hokazo.Kundalik hayotda xiralashgan barcha his -tuyg'ular, adabiyot odamlarga butun shon shuhratini beradi.
Badiiy adabiyot san’atning murakkab va serqirra turi bo‘lib, insonda yuksak ma’naviyatni shakllantirishning eng ta’sirchan vositasidir. Insondagi ismsiz tuyg‘ular, nozik kechinmalar, ko‘z bilan ko‘rib, quloq bilan eshitib, qo‘l bilan ushlab, til bilan totinib, burun bilan iskab bo‘lmaydigan
ruhiy holat jilvalarini faqat so‘z yordamida ifoda etish mumkin. Badiiy adabiyot san’atning boshqa turlaridan asosiy ish quroli va materiali so‘z ekanligi bilan ajralib turadi.San’atning adabiyotdan boshqa har qanday turi inson hayo ti yoki hissiyotining faqat birgina holatini ifoda eta oladi. Badiiy adabiyot esa tasvirlanayotgan narsa yoki kimsa ning hozirgi holatini qanchalik ishonarli aks ettirsa,
uning o‘tmishini ham, kelajagini ham shunchalik ta’sirchan va jonli tasvirlay oladi. Demak, odamda yuksak ma’naviy fazilatlarni shakllantirishda ko‘rkam (badiiy) adabiyotning imkoniyati benihoya katta. Siz teatr, kino, televideniyeda
ham shunday imkoniyatlar bor-ku, deyishingiz mumkin. Unutmangki, har qanday spektakl, kino yoki telefi lmlarning negizida ham badiiy so‘z turadi.
Ko‘rkam adabiyotda aks ettirilgan hayot serqirra ekanidan tashqari, kishiga qattiq ta’sir ham qiladi. O‘zingizga juda yoqqan badiiy asarni o‘qigan holatingizni bir eslab ko‘ring. Asarda tasvirlangan obrazlarning ham, bu qahramonlar kechirgan tuyg‘ularning ham sizga to‘g‘ridan to‘g‘ri daхli yo‘qligini yaхshi bilasiz. Asar dagi voqealar hozir ro‘y bermayotganligini ko‘rib turibsiz. Lekin siz
asardan bosh ko‘tara olmaysiz. Asar qahramonlari sizga hech kim bo‘lmasalar-da, ular bilan go‘yo qarindosh-u taqdirdoshday bo‘lib qolasiz. Ularning tuyg‘u va kechinmalari siznikiga aylanib ketadi. Kitob qahramonlariga qo‘shilib quvonasiz yoki kuyunasiz. Ba’zan, hatto yig‘laysiz. Nega shunday? San’atning boshqa turlari ham odamga shu хilda ta’sir qilganligini ko‘rish mumkin. San’at asarlarining ta’sirchanligiga sabab nima ekan?
Badiiy asarlar ham sizning aqlingizni o‘stirishga хizmat qiladi. Lekin ular aqlingizdan ham ko‘ra ko‘proq hissiyotingizga, tuyg‘ularingizga ta’sir ko‘rsatadi. Badiiy asar yuragingizni bezovta qiladi. Sizni loqaydlikdan хalos etadi.Kitob varaqlari ichida yashayotgan qahramonlarning holatiga befarq bo‘lmaydigan odam o‘zining atrofi dagi tirik
kishilar ning quvonch-u g‘amlariga ham loqayd qarab tura olmaydi. Nima uchun badiiy asarlardagi qahramonlarning tuyg‘u-kechinmalari bizga o‘tadi, «yuqadi». Biror qiziqarli badiiy asarni o‘qigan kitobхon: «Ha, hayotda shunaqasi ham bo‘lar ekan- da», – deb qo‘ya qolmaydi. U qaysidir qahramonni yaхshi ko‘rib qoladi va unga o‘хshagisi keladi. Boshqa bir qahramondan esa nafratlanadi hamda unday bo‘lmaslikka intiladi. Asar ta’sirida bir muddat o‘yga cho‘madi.
Ko‘p kitob o‘qigan odam tez fikrlashi, xotirasining kuchliligi, muhim bilan nomuhimni ajrata olishi, voqelikka ijodiy yondashishi, tashabbuskorligi, hodisalarga tanqidiy nuqtayi nazardan fikr bildira olishi, fikr-mulohazalarini aniq ifodalashi, ayniqsa, og‘zaki va yozma nutqining ravonligi bilan ajralib turadi. Mustaqil kitob o‘qishda tushunib, anglab
o‘qish; o‘qiganlarni uqish, matndagi muhim o‘rinlarni ajrata olish va ayrim zarur gaplarni maxsus daftarchaga ko‘chirib olish o‘quvchiga katta foyda beradi. Kitob o‘qishda asar tanlashga qiynalsangiz,
albatta, kattalardan, ota-onangiz yoki ustozingizdan yordam so‘rashni unutmang. Ayni damda o‘z istak va qiziqishlaringizga mos kitob tanlash sizga ko‘proq naf keltiradi. Biror matndagi qiyin va tushunarsiz so‘zlarni to‘g‘ri anglashda sizga maxsus lug‘at kitoblari, elektron lug‘atlar, ma’lumotnoma
va fan sohasiga doir qomuslar yordam beradi. Sir emaski,hozirgi davrda bunday manbalarni topish imkoniyatlari kun sayin ortib bormoqda.
Adabiyot, shuningdek, insonning ijodga boʻlgan ishtiyoqini roʻyobga chiqarishga yordam beradi. Biz katta hayotiy tajribani yoki biron bir masalaga oʻz
nuqtai nazarimizni hikoya yoki kitob orqali ifoda etishimiz mumkin. Oʻzingizning buyumlaringizni yaratish juda qiyin ish, lekin oxir -oqibat odamlar bu jarayondan juda zavqlanishadi. Yuzlab odamlar oʻz hikoyalarini oʻqiydilar. Shunday qilib, muallif mutlaqo notanish oʻquvchilarga ta'sir qiladi.
Adabiyot kim va nima deyishidan qat'i nazar, bizning va dunyodagi mavjudligimizning bir qismidir. Bu, albatta, odamlar hayotida katta rol oʻynaydi.
Butun insoniyat miqyosiga asoslanib, adabiy asarlar rivojlanish va evolyutsiyada juda qimmatli va oʻzgarmas yordamchidir. Yozuv yodgorliklari tufayli biz Qadimgi Rossiyadagi hayot yoki, masalan, Antik davr faylasuflari haqida bilib oldik. Hamma
vaqt kitoblarida biz hozirgacha ishlatadigan ajoyib faktlar bor. Geografik kashfiyotlar, barcha ilmiy fanlarni bilish, ma'lum bir xalqning tarixi - bularning
barchasi bizga aynan yozma asarlar tufayli ma'lum.
Har bir inson uchun adabiyotning rolini baholash ham qiyin emas. Bola uchun kitob, albatta, ota -onasini hisobga olmaganda, birinchi bilim manbai va
rivojlanishiga turtki boʻladi. Bolalar adabiyoti tufayli chaqaloq tush koʻrishni, xayol qilishni va boshida hayratlanarli tasvirlarni yaratishni oʻrganadi, muloqot qobiliyatlari va aqliy faollikni rivojlantiradi. Bularning barchasi bolaning sotsializatsiya
jarayonida juda muhimdir. Maktabda bolalarni oʻqitish kitob va darsliklarsiz amalga oshmaydi. Har safar bolaga mustaqil ravishda tarix, biologiya, fizika va kimyo darsliklaridan murojaat qilish kerak boʻladi. Faqat u erda u qimmatli ma'lumotlarni topishi va oʻz bilim doirasini kengaytirishi mumkin.
Voyaga etganlar uchun kitob ilhom manbai boʻlib xizmat qiladi va koʻplab hayotiy savollarga javob beradi. Kimdir hayotning ma'nosini qidiradi va falsafiy adabiyotga keladi. Kimdir biznesni noldan rivojlantirishni orzu qiladi va yordamchi
sifatida muvaffaqiyatga erishish haqidagi hikoyalari bilan mashhur tadbirkorning kitobini tanlaydi. Ba'zi odamlar psixologiyaga oid kitoblarni katta ishtiyoq bilan oʻqiydilar va ulardan muvaffaqiyatli ish intervyularining sirlarini ochishda va boshqalar bilan uyg'un munosabatlar yoʻllarini oʻrganishda foydalanadilar. Mashhur taomlar retseptlari, mamlakat sharhlari, dunyoning taniqli shaxslarining ismlari yozilgan kitoblar - bularning barchasi odam tomonidan doimiy ravishda ishlatiladi. Badiiy adabiyot haqida nima deyishimiz mumkin? Bir kishi unga ruhiy iztirob yoki yolg'izlik davrida, faqat dam olish va yaxshi vaqt oʻtkazish uchun murojaat qiladi.
Adabiyot haqiqatan ham inson tomonidan inson uchun yaratilgan juda qimmatli mahsulotdir. Uning hayotimizdagi oʻrni juda katta, shuning uchun biz har qanday faoliyatimizni kitob bilan chambarchas bog'laymiz.
Xulosa qilib aytishimiz mumkinki, adabiyotning inson hayotidagi asosiy oʻrni oʻqitish, tarbiyalash, tajriba va fikr almashishdir. Ammo koʻpchilik hikoyalar mualliflari yoki dunyoga mashhur yozuvchilar boʻlmasa ham,butun borliq va hayot kechinmalar yordami bilan
oʻzini anglash imkoniyati bor.O’qiganda ham adabiyotni toʻg'ri tanlash zarur.Shunday ekan oʻqishdan ma'naviy zavq olib o’qish kerak.Chunki miyaning ham o’zi o’ziga yoqmagan ,keraksiz deb bilgan narsani qabul qilgisi kelmaydi.Inson o’ziga zarur deb,kerakli deb bilgan narsasini olgisi keladi.Ko’pchilik hozirda badiiy adabiyotlarni o’qigisi kelmaydimi yoki kundalik yumushlar,ish,oila tashvishi deb-mi,kitobxonlik ancha pasaygan.Davlatimiz rahbari ham ”Mashina berib bo’lsa ham,kitob o’qittirib,ma’naviyatimiz yuksaltirishimiz kerak!”-degan iborasi ham bejizga emas.Axr biz ma’naviyati,bilimi,ilmi va zexni bilan dunyoni lol qoldirgan,kezi kelsa dunyoni o’zgartirgan buyuk bobolarimiz avlodimiz!

Foydalanilgan adabiyotlar:

1.Adabiyot 7-sinf “Toshkent-2017” 4-nashr 4-bet
2.Adabiyot 11-sinf “Toshkent-2018” 1-nashr 5-bet
3.fayllar.org sayti