Adabiyoti universiteti

II bob. Asarda ikkinchi jahon urushi yillarida o‘zbek xalqining hayoti tasviri.

Ikkinchi jahon urushi nafaqat urush bo‘layotgan yurtda, balki minglab chaqirim uzoqlikdagi davlatlar aholisini ham sinovdan o‘tkazdi. Bu jarayon bevosita badiiy asarlar mavzusiga aylandi. O‘tkir Hoshimovning “Ikki eshik orasi” romanida ham urush yillaridagi o‘zbek oilalarining achinarli va ta‘sirli hayoti yorqin aks ettirilgan.

Asarda Oqsoqolning Fotima va Zuhra kelinlari obrazlari ham urush davri yosh juvonlarining suratini go‘zal chizgilarda tasvirlaydi. O‘zbek ayoli har qaysi zamonlarda ham, ayniqsa urush yillarida o‘zining yuksak matonati bilan barcha uchun namuna bo‘la oldi. Fotima va Zuhra kelinlarning turmush o‘rtoqlari Zokir va Shokirdek zabardast, kuch-g‘ayrataga to‘la yigitlarni ham urush o‘z domiga tortib, halok qilgan bo‘lsa-da, ular bir-birlari uchun yupanch, suyanch bo‘ldilar. Zuhra kelinning farzandsizligi uning qalbidagi bir yara bo‘lsa, bu ham uning barcha alamlarini ichiga yutishga harakat qiladi. Ammo yosh ko‘ngilga ishq uchquni tushsa, nima ham qilsin?... Zuhra kelinning bir harbiy yigit bilan qochib ketishi oila a’zolarining barchasi uchun kuchli zarba bo‘ladi. Bechora oqsoqol nimaqilarini bilmay, ikkovini chopaman deya, o‘zini qo‘yarga joy topomaydi…ammo nima ham qilsin farzandi endi urushdan qaytmasligi aniq. Bu oshiq qalblarni ayirib nima ham topardi? Ularning birga bo‘lishiga rozilik beradi…Umuman, Fotima-Zuhra kelinlar obrazi har qanday kitobxonning ko‘nglida iliqlik uyg‘otadi va turmush o‘rtoqlari halok bo‘lishiga qaramay, ularning ota-onalariga o‘z mehr va sadoqatlari ila xizmat qilishlari barcha uchun ibratli namuna bo‘la oladi.

Bundan tashqari yoshlarning pok sevgisi, ayollarning mashaqqatli mehnatlari tasviri keltirilgan.

Aravaning shotisini endi pastga tushirgan edim, nimqorong‘ilik ichidan ovoz keldi:

- Muzaffar!

Tanidim! Robi opam!

- Robi opa! - aravani ham unutib chopib bordim. Robi opam baquvvat qo‘llari bilan yerdan dast ko‘tarib quchoqlab oldi. Dimog‘imga lampamoy hidi urildi.

- Arava o ‘ynama, bolajon! - dedi yuzimdan

o‘pib.- Yur, uyga! Yaxshisi, ertaga o‘zimning otimga mindiraman.

Robi opamning «ot»ini bilaman. G‘ildiraklarining tishi katta-katta, dudburonidan tutun chiqib turadigan traktor! Bahorda kelganimda Robi opam «ot»ida uchirgan. Robi opamni yaxshi ko‘raman. o‘ziyam yaxshi-da! Ammamga o‘xshagan kichkinamas. Bo‘yi novcha, yuzi oppoq, chiroyli. Sochi uzun, yerga tegadi.

Asardagi bosh obrazlardan biri – bu Robiya. Hali turmush qurmagan, otasidan ayrilib ko‘ngli o‘ksik qolgan qiz. Otasining tuhmatga qolishi yetmaganday, u qiz mehnatdan qochmaydi. Muzaffar tilidan keltirilgan jumlaga e‘tibor qaratamiz: “Robi opam baquvvat qo‘llari bilan yerdan dast ko‘tarib quchoqlab oldi. Dimog‘imga lampamoy hidi urildi”.

Yosh va go‘zal qiz, ayni o‘ynab-kuladigan, sevib-seviladigan yoshda edi-ku. U esa sevimli insonidan butkul ayrilgan bo‘lsa-da, umidini uzmaydi.

Bundan tashqari, qishloq ayollari bilan barobar dalada mehnat qiladi. Shu davr muhitidan kelib chiqib, unga tahsin aytishdan boshqa iloj yo‘q.

Asar mazmunini yoritishda har qanday detal, obrazning o‘z vazifasi bor. Chexov aytganidek “Agar asar muqaddimasida devorda miltiq osilib turgan bo‘lsa, asarning yakunida u otilishi kerak”, huddi shundayin “Ikki eshik orasi” asarida ham barchasining o‘z o‘rni bor.

Asardagi har bir obraz, har bir qahramon birlashib bir butunlikni tashkil qiladi. Ularning hech birisiz bu asarni tasavvur qilib bo‘lmaydi. “Ikki eshik orasi” asaridagi Parcha xola obraziga to‘xtalsak, bu ayol hayotda doim insonlarga quvonch ulashib, Urushning sovuq nafasi ufurib turgan mashaqqatli kunlarda ularning yuziga tabassub yugurtirib, ko‘ngillaridan mahzunlikni uzoqlashtirishga harakat qilardi. Ovozi do‘rillagan, erkaklardek kuch-quvvatga ega bo‘lgan Parcha xola kabi obrzalara o‘sha davsarlari uchun juda muhim edi.Chunki barcha erkaklar frontda dushmanni yer tishlatib, olishayotgan bir paytda bizning o‘zbek ayollarimiz o‘zining yuksak matonati, metin irodasi ila dala-kolxozlarda bor kuchini berib mehnat qilayotgan davr edi. Va bu o‘zbek xalqining tom ma’noda matonati belgisi edi.

Umid eng so‘nggida o‘ladi deganlariday, bu ayollarning o‘z yorlaridan, aka-yu ukalaridan, otalaridan umidlari bor edi… ular urushdan qaytib keladi deya umid ila mehnat qilar edilar. Ammo bu umidni puchga chiqishida Rashid Abzidek xat tashuvchi yigit obrazi beriladi. Ayollarga “qora” xatni berib, ularning bor dard-alamlarini, unga qilgan har qanday munosabatlarini to‘g‘ri qabul qila oladi va ularni butun vujudi bilan tushunadi. Miq etmay ichiga yutib, chidashga harakat qiladi. Kimdir sabr qilishi, bu qalblari nozik ayollarning bor sitamlarini kimlardir ko‘tarishi kerak edi-ku!

Asarning asosiy qahramonlariga keladigan bo‘lsak, hali aytganim Kimsandan tashqari qora amma, Husan duma, Orif oqsoqol, Muzaffar va boshqa obraz aks ettiriladi. Menga o‘shanda qiziq savol paydo bo‘lgan. Nega asar “Ikki eshik orasi” deb nomlangan? Javobni ham o‘zimcha 7-sinf dunyoqarashi bo‘yicha topganman. Asarda bir o‘tmishdagi voqealar, bir hozirda bo‘layotgan hodisalar tasvirlangani uchun bo‘lsa kerak deb o‘ylaganman. Asarda insonlardagi ma’naviy fazilatlar ulug‘lanadi. Asardagi voqealar hikoya qilish tarzida bayon etilgan. Orif oqsoqol haqiqatni aytishdan qo‘rqmaydigan inson sifatida tasvirlanadi. Bunday fazilat ko‘pchilikda yo‘q. Romandagi qora amma sodda o‘zbek ayoli sifatida aks ettiriladi. Bu asarda haqiqiy o‘zbeklar hayoti yozilgan. Asarda qo‘shnilar birga yig‘ilib kitob o‘qiydi. O‘sha paytda texnika rivojlanmagan. Bu orqali ularda oqibat kuchli bo‘lgan. Bundan tashqari ma’naviy jihatdan kamol topgan.

Yozuvchining bolaligi urushdan keyingi davrga to‘g‘ri kelsa ham, odamlar qalbiga urush yetkazgan jarohatlar hali bitmagan edi. O‘tkir Hoshimov mana shu odamlar orasida ulg‘aydi. Keyinchalik bu xotiralari uning asarlariga ko‘chdi. “Ikki eshik orasi” asarida tasvirlangan hayot qishloq hayoti. Husan dumaning oilasi va uning hamqishloqlari taqdirida urush fojialari ochib berilgan. Husan duma ham qora amma ham juda ajoyib insonlar. Ularda insoniylik, kamtarlik, samimiylik va mehnatkashlik kabi insonni ulug‘lovchi hislatlar yaqqol tasvirlab berilgan. Ularning mehribonligi muallim va qizini o‘z uylariga olishlarida ham namoyon bo‘ladi. Front ortidagi fidokorona mehnat Husan duma va Robiya obrazlari orqali ochib berilgan. Lekin xalqning og‘ir kunlarida faqat o‘z nafsini o‘ylaydiganlar ham topilgan. Umar zakunchi va Ra’no xarakterida esa ma’naviy tanazzul ochib berilgan.

“Ikki eshik orasi” romanida Parcha xola, Rashid Abzi, Komil tabib, Fotima va Zuhra singari personajlarga urush tufayli ular ruhiyatida yuz bergan o‘zgarishlar tasvirlanadi. Rashid abzi pochtachi bo‘lganligi va uylarga qora xat olib kelgani uchun hamma odamlar, hatto o‘ziga ham yoqmay qoladi. Natijada u butun qishloqdan bosh olib ketadi. Fotima va Zuhra kelinlar taqdirida ham urush o‘chmas iz qoldirdi. Ikki aka-ukaga turmushga chiqqan opa-singillar urush tufayli beva bo‘lib qoldilar. Bundan tashqari ular erlari o‘rniga traktor hayday boshlaydilar. Zuhra kelinning farzandi yo‘qligi uchun u boshqa birovni tezda sevib qoladi. Natijada unga hamma hatto Fotima opasi ham undan nafratlanadi. Oqsoqolning oqilono qarori tufayligina Zuhra odamlar ta’nasidan qutuladi. Yozuvchining bir orzusi :

“Hamisha bir orzu bilan yashayman shunaqa kitob yozsangki, uni o‘qigan kitobxon hamma narsani unutsa,, asarni o‘qib bo‘lgan kuni kechasi bilan uxlolmay, to‘lg‘onib chiqsa. Oradan yillar o‘tib asarni qaytadan qo‘lga olganida tag‘in hayajonlansa...” O‘tkir Hoshimov mana shu orzusiga erishgan ijodkordir.

• 
  Oy havolab ketdi. Ayvon qop-qorong‘i bo‘lib qoldi. Uyqu qani? Xayol ming ko‘chaga olib kiradi. Kimsanim... Oltitasini yerga qo‘yib, bittagina tutgan bolamniyam Xudo ko‘p ko‘rdi.
  

Dukur-dukur ot keldi,

Ot boshida xat keldi.

Xatini o ‘qib ko ‘rsam,

Voy-voy hilan dod keldi...

Qayoqdasan, bolam? Qaysi yurtlarda yuribsan?! Joning sog‘mi o‘zi? Mayli, oyoq-qo‘lsiz bo‘lsang ham, birov zambilda ko‘tarib kelsayam jon derdim! Kaftimda olib yurardim! Otang yo‘lingga termula-termula o‘tdi. Endi aqalli meni o‘z qoiing bilan tuproqqa qo‘ysang-chi! Yo‘q, yig‘layotganim yo‘q, bolam! Yig‘lamayman.

Mabodo yig‘lasam ham... Yo‘q, o‘g‘lim. Men yig‘lasam, sen bezovta bo‘lasan. Robiya kuyadi. Qizimning ikki ko‘zi haliyam eshikda. Kutyapti. Seni kutyapti. Boshqa qiz bo‘lsa, etagini qoqardi-yu bor-e, deb bittasiga tegardi- ketardi. Ne-ne joylardan sovchi chiqmadi. Tuqqandanmi-tug‘ishgandanmi, deb shuni aytadi-da! Bir qiz bo‘lsa shunchalik bo‘lar.

“Qora amma”ning – bechora onaning urushda bedarak ketgan – yolg‘iz o‘g‘li bilan pinhona suhbati. Yoshlarning pok sevgisiga qarshilik ko‘rsatmaydi, nafaqat o‘zining sabri yetmagan sog‘inchga, qalbi sevgi – muhabbatga to‘la , nozik yelkasiga turmushning og‘ir yukini ortib olgan Robiya qanday bardosh berayotganiga aqli yetmaydi.

Asarda urushning insonlar hayotiga qanday ayanchli oqibatlar qoldirgani, ba’zi insonlarning fojeasi kabi voqealar yoritilgan. Asarning asosiy qahramonlari qora amma, Orif oqsoqol, muallim Husan duma kabi obrazlarning hayoti gavdalantirilgan. Bu asar 1986-yilda nashr qilingan. Bu asarda insonlarni ma’naviy, ruhiy jasoratlari ulug‘lanadi, urush esa qoralanadi. Asar yozishda hikoya usulidan ham keng foydalanilgani, obrazlarning ichki monologlari ham keltirilgani asarning qimmatini oshirgan. Orif oqsoqol obrazi haqiqatni aytishdan qo‘rqmaydigan obraz sifatida, Qora amma rsa sodda o‘zbek qishloq ayoli obrazida tasvirlangan bo‘lsa, Munavvar va Muzaffar fojialari ham ishonchli tasvirlangan. Romandagi Umar zakunchi, Ra’no obrazlarining fojiasida ularning o‘zlari aybdorliklari ham asarning o‘zida juda chiroyli yoritib berilgan. Ularning baxtsizligida ularning harakterlari sababchi bo‘ldi. Yozuvchi bu orqali insonlar baxtsizliklariga o‘zlari sababchi bo‘lishlarini aytib o‘tmoqchi bo‘ladi va u o‘z maqsadiga ham erishadi.

Asar mazmunini yoritishda har qanday detal, obrazning o‘z vazifasi bor. Chexov aytganidek “Agar asar muqaddimasida devorda miltiq osilib turgan bo‘lsa, asarning yakunida u otilishi kerak”, huddi shundayin “Ikki eshik orasi” asarida ham barchasining o‘z o‘rni bor.