Adabiyot va sa’atni sevuvchi, so’za usta ayollardan bo’lgan

Adabiy tanqid ildizi, mohiyati, lug‘aviy va terminologik ma’nolari  

Adabiy tanqid adabiyotshunoslik tarkibiy qismi sifatida juda qadimdan 

mavjud sohadir. Bаdiiy аsаr hаqidа оg‘zаki vа yozmа tаrzdа fikr bildirish hodisasi 

ko‘p uchrаydi. Bаdiiy аsаrning ilk yarаtuvchisi хаlq bo‘lgаnidеk, bundаy аsаrlаrgа 

birinchi bo‘lib o‘z munоsаbаtini bildiruvchi hаm хаlqning o‘zidir. 

Hаyotning turli tоmоnlаrini, jumlаdаn, kishilаrni, ulаrning tаbiiy оfаtlаrgа, 

tаshqi vа ichki dushmаnlаrgа qаrshi kurаshini, hаyot uchun, оzоdlik uchun 

qаhrаmоnlik ko‘rsаtgаnligаni, fаzilаti vа ruhiy hоlаtini ifоdа etuvchi аsаrlаrning 

mаydоngа kеlishi vа  хаlqning bu аsаrlаrgа to‘g‘ridаn-to‘g‘ri munоsаbаtdа bo‘lishi 

— аsаrlаrdа tаsvirlаngаn hоdisа-vоqеаlаrni mа’qullshi, ulаrdаn zаvqlаnishi yoki, 

аksinchа, ulаrdаn qоniqmаgаnligi tаbiiydir. Dеmаk, bаdiiy аsаrning pаydо bo‘lishi 

bilаn ungа bаhо bеrish hаm, uning qimmаtini bеlgilаsh hаm (qаnchаlik оddshy 

bo‘lishidаn qаt’I nаzаr) yuzаgа kеlgаn. Bundаy fikrlаr хаlq shоirlаri, bахshilаri 

аsаrlаrini eshitgаnlаr tоmоnidаn оg‘zаki tаrzdа ifоdа etilgаn. Bаdiiy аsаr hаqidа bu 

tаrzdа faхr bildirish to‘g‘risidа mа’lumоtlаr unchаlik ko‘p bo‘lmаsа-dа, аmmо 

bizgаchа yеtib kеlgаn аyrim fаktlаr bu аn’аnаning qаdimiyligidаn guvоhlik bеrаdi.  

Insoniyat fikrlashni o‘rgandan  chog‘dan boshlab voqelikka badiiy-estetik 

nuqtai nazardan baho bera boshlagan. Masalan, hali jamoa bo‘lib yashayotgan 

odamlar qavmi tashqarida ko‘rgan tabiat hodisalari: tog’ qulashi, suv toshqini, 

shamol  kelishi, daryolarning shovullab oqishi, yulduzlar harakati kabi narsalari yoki 

biror hayvon bilan odamning urushishi yoxud tushida ko‘rgan narsalarni 

boshqalarga bayon qilib bergan. Uning bayonini eshitganlar bundan ta’sirlanishgan 

va unga o‘zlaricha baho bergan. Poetika tarixini tadqiq etgan olim Veselovskiy bu 

borada quyidagilarni yozadi: “

bizning  qarashlarimiz  insoniyat  taraqqiyotining 

tarixiy takomili davomida yaratilgan, har bir avlod unga tajriba va bilimidan kelib 

chiqib tuzatishlar kiritgan

”

1

. Bunda ularning turmush tarsi, ishonchi, voqelikni qabul 

                                                

1

 Веселовский А.Н. История поэтика. Москва, Высшая школа, 1989, 44- бет. 

 

---

qilishi alohida ahamiyatga egadir.  Shu ma’noda eng qadimgi og‘zaki shaklda 

bo‘lgan. Yozuv paydo bo‘lgach  adadabiy tanqidiy qarashlarning aksariyati 

etnografiya, falsafa, psixologiya, tarix kabi fanlar tarkibiga kirib ketgan.  

Zamonaviy adabiyotshunoslik fani uchta asosiy soha 1) adabiyot tarixi, 2) 

adabiyot nazariyasi va 3) adabiy tanqid. Mazkur sohalarning har biri badiiy adabiyot 

bilan bog‘liq muayyan masalalar majmuini o‘z oldiga qo‘yilgan maqsad va 

vazifalardan kelib chiqqan holda o‘rganadi. Ayni chog‘da, bu sohalar o‘zaro 

mustahkam aloqada bo‘lib, bir-birini to‘ldiradi, bir-biriga manba yaratadi, asos 

bo‘lib xizmat qiladi va shu tarzda yagona bir tizimga birikadi. Bulardan tashqari, 

Adabiyotshunoslikning  matnshunoslik,  manbashunoslik,  bibliografiya  singari 

yordamchi sohalari ham mavjud.   

         

Adabiy tanqid  iborasining  asosini “tanqid”  so‘z  tashkil etadi.  Bu  so‘z  asli 

arabcha “naqada” so‘zidan yasalgan bo‘lib, “muhokama qilish”, “saralash” degan 

lug‘aviy ma’nolarni bildiradi. Atama sifatida esa adabiyotshunoslikning asosiy 

sohalaridan biri bo‘lib, adabiy tanqid hozirgi adabiy jarayon muammolarini 

o‘rganish, yangi paydo bo‘lgan asarlarni bugungi kun nuqtai nazaridan g‘oyaviy-

badiiy tahlil va talqin etish, baholashni maqsad qilib qo‘yadi. adabiy tanqid. 

adabiyotshunoslikning operativ, joriy adabiy jarayonga bevosita aralashadigan 

sohasidir. Aytish kerakki, adabiy tanqidni adabiyotshunoslikning tarkibiy qismi 

sifatida tushunish umume’tirofga molik qarash emas. Ayrim mutaxassislar adabiy 

tanqidni adabiyotshunoslik ilmining tarkibiy qismi emas, balki adabiy yoki 

publitsistik ijodning bir turi deb hisoblaydilar. Bu narsa adabiy tanqidning 

o‘zigagina xos, adabiyotshunoslikning boshqa sohalaridan farqlanuvchi xususiyatlari 

bilan izohlanadi. Adabiy tanqid o‘zida adabiyotshunoslik ilmi, badiiy adabiyot va 

publitsistikaga xos jihatlarni uyg‘unlashtiradi. Avvalo, adabiy-tanqidiy asar faqat 

ilmiy doiralarga emas, balki keng auditoriyaga mo‘ljallab yoziladi. Unda adabiy asar 

bahona kunning dolzarb ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-ma’rifiy masalalaridan ham bahs 

etiladi. Shunga ko‘ra, uning tili – ilmiy-ommabop til. Boz ustiga, badiiy asar haqida 

so‘z borarkan, tanqidchi faqat tushunchalar vositasida emas, ba’zan obrazli tafakkur 

unsurlari bilan ham fikrlaydi; mantiqiygina emas, hissiy mushohadalarga ham 

tayanadi. Badiiy asar haqida fikr yuritayotgan, uni bugungi kun nuqtai nazaridan 

baholayotgan tanqidchi o‘quvchi ommaga bevosita ta’sir qilishni ham ko‘zda tutadi. 

Ayni paytda, badiiy asarni tahlil qilayotgan tanqidchining fikrlari adabiyot 

nazariyasiga, adabiyotshunoslik ilmining yutuqlariga asoslanadi. Bularning bari 

adabiy tanqidni adabiyotshunoslik, badiiy adabiyot va publitsistika oralig‘idagi 

hodisaga aylantiradi.  

Adabiy tanqid o‘zining ob’ekti, predmeti va tadqiq usullariga ega bo‘lgan 

mustaqil fan sifatida fanlar tizimida muqim o‘rin olishi XVIII asr oxiri – XIX asr 

boshlariga to‘g‘ri keladi. Antik davrlarda fanlar o‘zaro ajralmagan, xususan, 

Adabiyotshunoslik ham falsafa ichidagi bir bo‘lim edi. Kishilik jamiyatining 

taraqqiyoti, inson tafakkurining rivoji davomida boshqa fanlar qatori adabiy tanqid 

ham alohida fan sifatida ajralib chiqdi va rivoj topdi. Taraqqiyot adabiy tanqid  

boshqa fanlar bilan, ayniqsa, ijtimoiy-gumanitar fanlar bilan mustahkam aloqada 

yashashini isbotladi. Jumladan, ayrim fanlar (falsafa, estetika, germenevtika) adabiy 

tanqid uchun metodologik asos bo‘lib xizmat qilsa, boshqalari (folklorshunoslik, 

---

madaniyatshunoslik, san’atshunoslik) bilan u vazifalari va tadqiq predmetining ko‘p 

jihatdan yaqinligi tufayli aloqadordir. Adabiy tanqidning predmeti badiiy adabiyot, 

badiiy adabiyotning predmeti esa borliqda, turfa ijtimoiy munosabatlar ichida 

yashayotgan insondir. Shu jihatdan tanqid inson va jamiyatni umumiy yo‘nalishda 

o‘rganuvchi fanlar (tarix, sotsiologiya, psixologiya kabi) bilan tabiiy aloqada 

bo‘ladi. Filologik fan sifatida  esa tilshunoslik bilan aloqasi, ayniqsa, samarali va 

muhimdir. Badiiy adabiyotning materiali so‘z, adabiy asar so‘zlardan tarkib 

topuvchi matndir. Badiiy matn til qonuniyatlari asosida tarkib topadi. Shunday ekan, 

til qonuniyatlarini bilish matn qurilishi, uning tagma’nolari, ishlatilgan stilistik 

figuralarning estetik qimmati, funksiyalari kabi qator masalalarni o‘rganishda juda 

muhim. Odatda, badiiy matn tilini o‘rganishga qaratilgan ishlarga adabiyotshunoslik 

va tilshunoslik chegarasidagi ishlar sifatida qaraladi. Biroq bunda chegarani aniq 

olish lozim. Gap shundaki, Adabiyotshunoslik tilshunoslik yutuqlariga tayangan 

holda tasvir vositalarining, umuman, matnning estetik tomonlarini o‘rgansa, 

tilshunoslik til qonuniyatlarini o‘rganishni maqsad qiladi. Ya’ni tilshunos uchun 

badiiy matn material bo‘lsa, adabiyotshunos uchun u asosiy ob’ekt sanaladi. 

Tilshunoslik bilan Adabiyotshunoslik, jumladan adabiy tanqidning aloqalari shu 

bilangina cheklanmaydi. Tilshunoslik kishilar orasidagi muloqot vositasi bo‘lgan 

tilni o‘rgansa, adabiy tanqid  ijodkor va o‘quvchi orasidagi badiiy muloqot vositasi 

bo‘lgan badiiy asarni o‘rganadi. Muloqot qonuniyatlarining mushtarakligi esa 

Adabiyotshunoslik, adabiy tanqidning qator muammolarini til qonuniyatlari bilan 

qiyosan o‘rganish imkoniyatini beradi. Adabiy tanqid faoliyatida badiiy nutq 

shakllari, ritmi, intonatsiya, she’r sintaksisi, ekspressivlikni oshiruvchi vositalar kabi 

qator tushunchalarga duch kelinadiki, bularning tilshunoslikdagi talqinini bilgan 

adabiyotshunosning izlanishlari, albatta, samaraliroq bo‘ladi. Keyingi davr Adabiy 

tanqidda paydo bo‘lgan “psixologik maktab”, “strukturalzim”, “generativ poetika”, 

yangi kirib kelayotgan “kognitiv Adabiyoshunoslik” kabi yo‘nalishlar bevosita 

tilshunoslik yutuqlari asosida yuzaga kelgan. Demak adabiy tanqid boshqa fanlar 

bilan chambars rivojlanadi. Lekin uning o‘z maqsad va vazifalari bor.  

Tanqid harakatdagi estetika sifatida e’tirof etilar ekan, u estetika fani boyitishi, 

badiiy adabiyot rivojiga, yozuvchi mahorati takomillashuviga, jamiyat estetik 

didining ko‘tarilishiga xizmat qiladi.