Adabiyot 6 (I qism) 2017. p65

turmush tobora og‘irlashar, qimmatchilik va qahatchilik
(oziq-ovqat va boshqa mahsulotlarning yetishmasligi)
xalqning tinkasini quritar darajaga yetgandi.
Bunga qo‘shimcha, yurtimizni bosib olgan chor Rossiyasi
mustamlakachilari urush ortidagi og‘ir qora ishlarni bajartirish
uchun bizning o‘lkamizdan ham erkaklarni – qo‘lidan ish
BOLA – UCHQUR  XAYOL  EGASI

---

1 2
keladigan kishilarni majburan mardikorlikka olib ketardi. Bo-
quvchisidan ajragan xonadonlar, ayollar va bolalar nihoyatda
ayanchli ahvolda qolgan, shu sharoitda og‘ir mehnat bilan
yetishtiriladigan aksariyat noz-ne’matlarni chor hukumati turli
bahonalar, aldovlar bilan yurtdan tashib ketardi. Ko‘chalarda
daydib yurgan to‘p-to‘p tilanchilar va gadoylar safiga urush
bo‘layotgan joylardan jon saqlash uchun qochib kelgan yuz
minglab och odamlar ham qo‘shilgandi.
Bo‘lg‘usi adib mana shu musibatga to‘la kunlarni o‘z boshi-
dan o‘tkazar ekan, bolalik tasavvurida bu ko‘rgiliklar uzoq mud-
datga muhrlanib qolmasligi, qalbini larzaga solmasligi mumkin
emas edi, albatta. Keyinchalik – 1936-yilda yozuvchi bu o‘tmish
hodisalarini xayolida qayta jonlantiradi va o‘zining mashhur
«Shum bola» nomli qissasini yaratadi. Bu qissa adib umrining
oxiriga qadar yanada sayqallanib, boyib boradi, o‘tgan asrning
60-yillariga kelib hozirgi mukammal holiga keltiriladi.
Ayni jarayonlarning bevosita guvohi bo‘lgan adibning iste’-
dodli shogirdi Said Ahmad o‘zining «Yo‘qotganlarim va topgan-
larim» nomli xotiralar kitobida, jumladan, quyidagilarni yozadi:
«Shum bola»ning uchinchi qismi yozilayotganda men G‘afur
akaning yonida edim. Qissani tezroq yozdirish uchun «Mush-
tum»dan meni G‘afur akaning uyiga «komandirovka» qilishgan
edi.
Uyiga borganimda G‘afur aka yo‘q, qo‘lyozma stol ustida
taxlangancha turardi. G‘afur aka menga qo‘lyozmasini isho-
nardi. Chunki arab alifbosini bilganim uchun uning bir nechta
she’r va hikoyalarini mashinistkalarga diktovka qilganman.
Stol ustidagi qo‘lyozmalarni varaqlay boshladim. Shuni ham
aytib qo‘yayki, jurnalimiz qissani bitmayoq e’lon qila bosh-
lagandi. G‘afur aka navbatdagi boblarni peshma-pesh keltirib
turardi. Biron sabab bo‘lib G‘afur aka komandirovkaga ketib
qolsa, jurnalxonlar oldida xijolat bo‘lib qolishdan qo‘rqardik.
Shuning uchun ham G‘afur akani hol-joniga qo‘ymay saharlab
uyiga borardim. Men borganimda qissa oxirlab qolgan, shum

---

1 3
bola Toshkentga qaytib Ko‘sa Maddoh hikoyalarini tinglab tur-
gan paytda to‘xtagan edi.
Domla Shoahmad akani kuzatgani chiqib ketgan ekanlar. Ke-
lib sal xijolat chekkandek bo‘ldilar.
– Bitkazolmadik, ukajon, nima qilsang qil, voy degan no-
mard!
– Shu bugun olib ketmasam, meni «Mushtum»dan haydab
yuborishadi.
Domla ko‘chaga chiqib ketish uchun o‘zini u yoq-bu yoqqa
tashlab bahonalar qidira boshladi. Eplolmadi. Oxiri o‘tirdi.
– Bo‘pti. Shu bugun «Shum bola»ga nuqta qo‘yib beraman.
Sen chiqib Eski Jo‘vadan bitta «Kazbek» opkelib ber. Men
yozib turaman.
G‘afur aka meni ishga buyurib, qochib qolishini bilib turib-
man. Muharram opa: «Hushyor bo‘ling, akangiz Mirza Abdulla
aka bilan allaqayoqqa ketishmoqchi», – deb aytib qo‘ygan edi.
Nima qilishimni bilmay qoldim. Hovliga chiqsam, Jo‘raxon
shimini cho‘tkalayotgan ekan.
– Jon uka, bitta papiros opkelib bering, – deb yalindim. Jo‘-
raxon pulni olib zing‘illagancha ketdi.
(Jo‘raxon – G‘afur akaning frontda halok bo‘lgan o‘g‘li. Qirq
birinchi yili «Sog‘inish» she‘rini unga bag‘ishlagan edi.) U Mir-
za Abdulla akaning o‘g‘li Fatxullaning velosipedida ketgan
ekan, birpasda papirosni olib keldi. G‘afur aka endi hech qan-
day bahona topolmay qoldi.
– Quv bola ekansan. Meni yengding.
Ana shundan keyin G‘afur aka og‘zi yon tarafdan qo‘yilgan
siyohdonga ruchkani tiqib o‘ylab ketdi. Ruchkani siyohdondan
chiqarmay turiboq hiringlab kula boshladi.
– Qizig‘i keldi. Antiqasi keldi. Agar ertaga yozsam bu gap
yo kelardi, yo kelmasdi.
G‘afur aka ruchkani qitirlatib yoza boshladi.
Hoji bobo Shum bolaga issiq nonni orqalatib ezmalanib ga-
pirib ketayotgan joyi edi. Qog‘ozga shunday so‘zlar yozildi.

---

1 4
!
«Ha, shunaqa, bolam. Ota-ona dunyoga mo‘rt keladi. Endi
bitta ona topsang bo‘ldi. Ota o‘z oyog‘i bilan keladi...»
Xullas, o‘sha kuni men hovlida qorovul bo‘lib o‘tirdim. G‘a-
fur aka goh meni so‘kib, goh maqtab, qissaga oxirgi nuqtani
qo‘ydi.
Umuman, G‘afur akaning yozuv stoli yoniga o‘tirishi qiyin
edi. Bir o‘tirib olgandan keyin esa turmasdi. Ayniqsa, she’r
bo‘lsa bitta to‘rtlik, hikoya bo‘lsa birinchi sahifa to‘lgandan ke-
yin o‘zi qiziqib ketib, to asar bitmaguncha o‘rnidan turmasdi.
Avvaliga xiralik qilib ko‘ziga yomon ko‘rinardik. Bitgandan
keyin esa o‘zi minnatdorchilik bildirardi.
– Xo‘p ish qilding-da. Bahona bilan qissa bitib qoldi...
Ming to‘qqiz yuz oltmish ikkinchi yili G‘afur aka «Shum bo-
la»ni qo‘liga oldi. Shu qissaning birinchi satrlaridan boshlab
stenografiya usulida yozib olgan Shoahmad Shorahmedov G‘a-
fur akani ishga soldi. Qissa boshdan-oyoq tahrir qilindi. Yangi
boblar kiritildi. Hoji bobo obraziga juda ko‘p detallar qo‘shildi.
G‘afur G‘ulom «Shum bola» qissasini salkam yigirma besh
yil ishladi desa yanglish bo‘lmaydi. Qissaning birinchi va ikkin-
chi qismlari 1936-yilda yozib tugatilgan. Uchinchi qismi qirqin-
chi yillarning oxirida tugatilgan. Oltmishinchi yillarning boshla-
rida qayta tahrir qilingan.