Achilov Javohirning

OLIY VA O’RTA-MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR FAKULTETI
DASTURIY INJINIRINGI YO’NALISHI 210 - guruh talabasi

Achilov Javohirning

Axborot tizimlari fanidan

“Global iqtisodiyotda axborot tizimlari” mavzusida

MUSTAQIL ISHI


Tekshirdi:Jumanov.J
Bajardi:Achilov.J
SAMARQAND - 2022
REJA:
Kirish.

1. 
   Global iqtisodiyotda axborot.
   
2. 
   Global axborot tizimi.
   
3. 
   Iqtisodiyotda axborot tizimlari.
   
4. 
   Global iqtisodiyot tizimi.
   

Xulosa
Foydanilgan adabiyotlar.

Ayni paytda Xitoy koronavirusi nafaqat insoniyat hayotiga, balki ayrim davlatlar va umuman dunyo iqtisodiyotiga ham jiddiy xavf tugʻdirmoqda. Mazkur epidemiya Xitoy va boshqa davlatlar oʻrtasidagi savdo va sanoat zanjirining buzilishiga olib keldi. Investorlarning vahima sababli aksiyalarini sotib yuborishi oqibatida dunyo boʻylab yetakchi boʻlgan birjalarda yuzaga kelgan inqirozni ekspertlar oxirgi 10 yillikda kuzatilmagan, deb baholashmoqda.Mazkur vaziyat oddiy “informatsion panika” emas, balki jahon iqtisodiyotiga jiddiy tahdid ekanini dunyodagi yetakchi moliyaviy institutlar, xalqaro tashkilotlar va ayrim davlatlar amalga oshirayotgan harakatlardan ham kuzatish mumkin.Jumladan, AQSH Federal Rezerv Tizimi iqtisodiy faollikni barqaror holatda ushlab turish maqsadida, 3-mart kuni bazaviy foiz stavkasini 0,5 foiz punktga tushirdi. Mazkur qaror 2008-yilgi inqiroz davridan beri birinchi marta boʻlayotgani ahamiyatga molikdir. AQSH moliya vazirligi huzurida kichik va oʻrta tadbirkorlikni rivojlantirish boʻyicha maxsus gruppa tuzilgan.Shuningdek, Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkiloti (OECD) 2020-yildagi jahon iqtisodiy oʻsish surʼatlari prognozini 0,5%ga kamaytirdi. IHRT, savdo urushlari va siyosiy tanglik tufayli oʻzi shundoq ham “jar yoqasida”gi dunyo iqtisodiyotining hozirgi kundagi taʼminot zanjirining uzilishi, resurslarga boʻlgan talabning sustlashishi, turizmdagi pasayish tendensiyasi va kasallik sababli isteʼmolchilar ishonchining kamayishi bilan bogʻliq muammolarga duch kelmoqda.IHRT hisobotiga koʻra, eng yomon ssenariy (Downside scenario) boʻyicha, yaʼni epidemiya koʻlamining dunyo boʻylab kengayishi, epidemiyaga qarshi qoʻllaniladigan choralar va vahima sababli, ishlab chiqarishga jiddiy zarar keltirishi va oqibatda iqtisodiy retsessiyani olib kelishi, provardda esa global iqtisodiy oʻsish 1,5% gacha pasayishi prognoz qilingan. Oʻz navbatida, bu holatning taʼsiri mamlakatlar uchun judayam kuchli va davomli boʻlishi mumkinligi aytilmoqda.

Umuman olganda, global iqtisodiyotdagi mazkur salbiy tendensiyalar oqibatlari globallashgan iqtisodiyotning bir qismi sifatida Oʻzbekistonga ham oʻz taʼsirini koʻrsatishi tabiiy. Garchi, Oʻzbekiston rivojlangan davlatlar singari bir-biri bilan oʻzaro bogʻliqlik darajasi yuqori boʻlmasa-da, ularda boʻlayotgan jiddiy oʻzgarishlar mamlakat iqtisodiyotiga oʻz taʼsirini oʻtkazmasdan qolmaydi. Jumladan, Xitoy Oʻzbekistonning eng katta savdo hamkori hisoblanib, Xitoy bilan tashqi savdo aylanmasi 2019-yilda 7,6 mlrd. dollarni (umumiy tashqi savdo aylanma hajmiga nisbatan - 18,1%), eksport- 2,5 mlrd., import – 5,1 mlrd.dollarni tashkil etgan.Xitoydagi energoresurslarga boʻlgan talabning kamayishi, Oʻzbekistonning Xitoyga amalga oshirayotgan eksportini, shu jumladan tabiiy gaz eksporti hajmining kamayishiga olib keladi. Oʻzbekistonning eksport tarkibida energiya manbaalari va neft mahsulotlari (yaʼni tabiiy gaz) 3-oʻrinda (14,1%) turishini, Xitoyga jami eksport hajmining 36,4%i energiya manbaalari va neft mahsulotlari hisobiga toʻgʻri kelishini hisobga olib, xulosa qilish mumkinki, bu holat Oʻzbekistonga valyuta tushumining qisqarishiga olib keladi.Shuningdek, Xitoydan kelayotgan xom-ashyo va butlovchi qismlarning kamayishi, transport xarajatlarining oʻsishi, ishlab chiqarish taʼminotidagi uzilishlar Oʻzbekistonning sanoat sohasiga jiddiy zarar keltirishi ehtimoldan xoli emas. Sababi, Oʻzbekiston sanoati uchun zarur boʻlgan mashina va asbob-uskunalar importi umumiy import hajmida Xitoyning ulushi 30,9%ni tashkil etadi, kimyo mahsulotlari va undan tayyorlangan buyumlarning importi hajmida ham Xitoyning ulushi eng katta koʻrsatkich (24,0%) hisoblanadi.Shu va boshqa sabablar, Oʻzbekistonda mazkur vaziyat yuzasidan boʻlgan qisqa muddatli muhim choralarni koʻrish ehtiyojini tugʻdirmoqda. Buning uchun, birinchidan, fiskal va pul-kredit siyosatni qoʻshimcha qoʻllab-quvvatlash va mamlakatdagi tarkibiy islohotlarni kuchaytirish lozim. Mazkur choralar iqtisodiy oʻsishni barqarorligiga, isteʼmolchilar va investorlarning ishonchini oshirishga va noaniqlikni kamaytirishga yordam beradi.

Ikkinchidan esa, korxona va tashkilotlarning moliyaviy ahvolini mustahkamlashga qaratilgan choralar, jumladan soliq stavkalarini maʼlum muddatga kamaytirish, “soliq taʼtillari”, “soliq kreditlari”ni taqdim qilish va uzoq muddatda qaytarish imkoniyatini yaratish, QQSni tezkor qaytarish mexanizmlarini joriy etish choralarini koʻrish maqsadga muvofiq. Naqd pul oqimi bilan bogʻliq muammolarga duch kelayotgan korxonalarga, ayniqsa kichik va oʻrta korxonalarga yordam berishga banklar tomonidan imkon berilishi lozim. Zarar koʻrishi ehtimoli boʻlgan hududlar va tarmoqlar uchun energiya manbalari narxini pasaytirish choralari koʻrilishi lozim.Shu bilan birga, 9-mart kuni dunyo neft bozorida yana bir jiddiy vaziyat yuzaga kelib, neftning narxi oʻzining 2014-yildan keyingi eng past darajani qayd etdi. Ushbu holat neftga boʻlgan global talabning tushib ketishi ortidan neft eksport qiluvchi davlatlar tashkiloti (OPEC) va Rossiya neft qazib chiqarishni (taklifni) kamaytirish boʻyicha kelishuvga erisha olmagani oqibatida yuzaga keldi.Mazkur vaziyat ortidan Rossiya yetakchi kompaniyalari, jumladan “Gazprom”, “Lukoyl”, “Rosneft”, “Sberbank”, “X5 Retail Group”, “Novatek”, “Severstal” va boshqalar aksiyalari narxlari London birjasida keskin tushib ketdi. Jahon neft narxlarining pasayishi fonida Rossiya rubli pasayishni boshladi - dollar 72 rublga, yevro esa 82 rublga koʻtarildi.Rossiya rublining kuchsizlanishi – soʻmning almashuv kursini kuchaytirishi, bu esa, Rossiya bozorida Oʻzbekiston eksport mahsulotlarining qimmatroq boʻlishiga va mahalliy eksportyorlarning daromadlari kamayishiga, oʻz navbatida, bu ham Oʻzbekistondagi valyuta hajmini kamayishiga taʼsir koʻrsatishi mumkin.Shuningdek, Rossiya iqtisodiyotining sustlashishi oqibatida, Oʻzbekistonlik migrantlarning mamlakatimizga keltirayotgan 3,4 mlrd.dollarlik (YAIMga nisbatan 5,9 foiz) foydasining qisqarishiga olib kelishi ham mumkin.Aholi umumiy daromadlari tarkibida transfertlardan keladigan daromadlar 25,3%ni tashkil etishini hisobga olganda, mazkur vaziyat Oʻzbekistonda aholining yashash darajasiga ham maʼlum darajada taʼsir koʻrsatishi mumkin.Buning uchun, iqtisodiy faollikni ragʻbatlantirish va bandlikni qoʻllab quvvatlash choralarini koʻrish maqsadga muvofiq. Jumladan, kichik tadbirkorlikni moliyalashtirishni kengaytirish, berilayotgan kreditlar imtiyozli davrini uzaytirish lozim.Barcha ruxsat beruvchi va byurokratik tartib-tamoyillarga maʼlum muddat moratoriy eʼlon qilish, tadbirkorlik faoliyatidagi vujudga kelayotgan toʻsiq va muammolarni tezkorlik bilan hal etish, bandlikni taʼminlash boʻyicha keskin choralar koʻrish, qisqa muddatli ish oʻrinlari tashkil etilishini ragʻbatlantirish lozim.Mazkur koʻriladigan choralar, tashqi global iqtisodiy oqibatlarni Oʻzbekistonga taʼsirini kamaytirish, iqtisodiy vaziyatni muvozanatlashtirish uchun xizmat qiladi.Shu oʻrinda taʼkidlash lozim, koʻpgina davlatlarning markaziy banklari asosiy foiz stavkalarini tushirishi moliyaviy sektorda emas, balki iqtisodiyotning real sektorida investitsion jozibadorlikni oshirishga qaratilgan. Agar 2008-yildagi tajribadan kelib chiqsak, oʻsha paytdagi ushbu vaziyat kapital oqimning rivojlangan davlatlardan rivojlanayotgan davlatlarga (Xitoyga) qarab harakatlanganligi kuzatilgan. Shu sababdan, Oʻzbekistonning ayni paytdagi vaziyatdan foydalanib qolish imkoniyati mavjudligini inobatga olib, qulay investitsion muhitni yaratishga katta eʼtibor qaratish, investitsion jozibadorlikni oshirish muhim ahamiyat kasb etadi.
So'nggi yillarda iqtisodiyotni rivojlantirishda ilg'or texnologiyalar va innovatsiyalaming ahamiyati oshib bormoqda. Eng yangi texnologiyalar ishlab chiqarish va biznes jarayonlarining samaradorligini oshirishi mumkin. Eng yangi texnologiyalar inson faoliyatining barcha yangi sohalari va sohalariga kirib borishi bilan an'anaviy yondashuvlar va ish uslublari o'zgaradi.
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining (AKT) paydo bo'lishi va tarqalishi global iqtisodiyotga shu qadar ta'sir ko'rsatdiki, yangi bir hodisa - raqamli iqtisodiyot paydo bo'ldi. Аqilli texnologiyalari ta'siri ostida odamlaming turmush tarzi o'zgara boshladi, foydalanuvchilar o'rtasidagi aloqalar o'zgardi - turli jug'rofiy mintaqalar, faoliyat sohalari va boshqalardagi odamlar o'rtasida aloqa o'rnatish imkoniyati paydo bo'ldi. Bu raqamli iqtisodiyotning asosi bo'lgan axborot aloqalarining jadal o'sishi.
Raqamli texnologiyalarning ta'siri global miqyosda ham, mahalliy darajada ham seziladi. Raqamli iqtisodiyot yangi ishlab chiqarishlaming kombinatsiyasi sifatida global iqtisodiyotning tez o'sib borayotgan qismidir. Yangi texnologiyalar yaxshi tashkil etilgan xo'jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining ba'zi jihatlariga o'zgartiruvchi ta'sir ko'rsatadi, bu asosan ishlaydigan mexanizmlarni - aloqa vositalarini yoki sanoat mashinalarini raqamli yoki raqamli mexanizmlarga almashtirish, shuningdek ulami yanada modemizatsiya qilishdan iborat.
Raqamli iqtisodiyotning o'sishi raqamli va mobil texnologiyalar bilan bevosita bog'liq bo'lgan bir qator bozorlaming o'sishi bilan bog'liq. Texnologiyalar rivojlanishining hozirgi bosqichida va bozorlaming hozirgi holati sharoitida raqamli iqtisodiyotni maqsad sifatida emas, balki iqtisodiy faoliyat samaradorligini oshirish vositasi sifatida ko'rib chiqish kerak. Zamonaviy raqamli iqtisodiyot yangi biznes modellarini taklif qiladi va boshqaruv mexanizmlarini o'zgaruvchan voqelikni aks ettirish uchun o'zgartirish zarurligini ta'kidlaydi. Yaqin yillarda O'zbekiston iqtisodiyoti tub o'zgarishlarga uchradi. Iqtisodiyot ochiq, jadal, innovatsion rivojlanishga aylandi.
Afsuski, Respublikada bu sohada ikkita katta muammo mavjud: telekommunikatsiya infratuzilmasi va mutaxassislarning yetishmasligi. Bu Respublikamiz iqtisodiyotining raqamli aylanishiga jiddiy to'sqinlik qilishi va natijada raqamli iqtisodiyot sohasidagi sustlashishi mumkin. Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish uchun qo'shimcha shart-sharoitlami yaratish, shuningdek, 2017-2021 yillarda O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor O'zbekiston Respublikasida raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida» 2018 yil 3 iyuldagi PQ - 3832-sonli Farmoni. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining «Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish maqsadida raqamli infratuzilmani yanada modemizatsiya qilish chora-tadbirlari to'g'risida» 2018 yil 21 noyabrdagi PQ - 4022-son qarori. O’zbekiston O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 07.03.03 yildagi PQ-3832- sonli «O'zbekiston Respublikasida raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish choratadbirlari to'g'risida» hamda zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalangan holda amaliy ko'nikmalarga ega bo'lgan blokcheyn texnologiyalarini ishlab chiqish va ulardan foydalanishda malakali kadrlar tayyorlash yo'nalishi bo'yicha Harakatlar strategiyasining maqsadlariga muvofiq quyidagilar qabul qilindi: An'anaviy iqtisodiyotni raqamli iqtisodiyotga aylantirishda muvaffaqiyatga erishish uchun malakali kadrlar tayyorlashsiz muammoli ekanligi ma'lum bo'ldi. Shuning uchun O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tashabbusi bilan Sh.M. Mirziyoyevning 2018 yil 3 iyuldagi PQ-3832-sonli Qarori asosida Toshkent davlat iqtisodiyot universitetida bakalavrlarni tayyorlash uchun raqamli iqtisodiyot fakulteti ochildi va Samarqand davlat universiteti iqtisodiyot va biznes fakulteti negizida raqamli iqtisodiyot sohasida malakali kadrlar tayyorlash bo'yicha magistratura ochildi. Raqamli iqtisodiyot - dunyo iqtisodiyotida yangi yo'nalish. Iqtisodiyoti rivojlangan davlatlar bu yo'nalishda sezilarli yutuqlarga erishgan bo'lsa, boshqalari bu yo'nalishda ilgarilab borishmoqda.

LXT — lokal hisoblash tarmog’i.

Bu tizimning asosini ikkita asosiy bayonnoma tashkil еtadi:
Internet Protocol (IP) — tarmoqlararo bayonnoma, ISO modelining tarmoqli darajasi vazifasini bajaradi;
Tgansmission Control Protocol (TCP) — uzatishni boshqarish bayonnomasi, ISO modelining transportli (tashish) darajasi vazifasini bajaradi.
IP bayonnomasi axborotlarni еlektron paketlarga (IP deytagramma) bo’lib chiqishni tashkil еtadi, yuboriladigan paketlarni marshrutlaydi va olinadiganlarini qayta ishlaydi.
TCP transportli darajaning tipik bayonnomasi hisoblanadi: u ma’lumotlar oqimini boshqaradi, xatoliklarni qayta ishlaydi va barcha ma’lumot paketlari olinganligini va kerakli tartibda yig’ilganligini kafolatlaydi. Internet uchun transportli darajaning yana bir bayonnomasi mavjuddir: foydalanuvchi deytagrammasining bayonnomasi (UDP — User Datagram Protocol) oddiyroq va ma’lumotlarni masuliyatsiz jo’natishlarda ishlatiladi.Bu bayonnomalarni ishlatish jarayonlarining ketma-ketligi quyidagicha bo’ladi. Uzatiladigan axborot amaliy dastur vositalari bilan aniq bir formatli bloklarga joylanadi. IP bayonnomasi bu bloklarni paketlarga ajratadi, olingan axborotlarning to’liqligini tekshirish mumkin bo’lishi uchun paketlarning har biri nomer va sarlavxa oladi.Tarmoqlararo TCP/IP bayonnomalarining ish mexanizmi pochta xizmatiga o’xshashdir:
• Oddiy pochta bo’yicha jo’natiladigan yozma axborotlar (xatlar) konvertlarga joylanadi, ularda jo’natuvchining va oluvchining adreslari bo’lishi kerak. Kompyuterlar ham xuddi shunday harakat qiladi: axborot bloklarini ajratib chiqadi va еlektron paketlarga joylaydi hamda ularni optimal yo’l bilan bir kompyuterdan boshqasiga uzatadi. Bu еlektron axborot paketlarida pochtadagilarga o’xshash standart joylashtirish bor: ma’lumotli axborot matni kodli konvertlarga joylanadi, u konvert axborotning boshlanishi va tugallanishi hamda sarlavhasining maxsus belgilaridan shakllantiriladi, konvertda еsa jo’natuvchining va oluvchining adreslari (IP-adres deb ataladi) ko’rsatiladi. Bunday kodli konvert axborotning butunligini ta’minlaydi va uning tarmoqdagi yo’l ko’rsatuvchisi bo’lib xizmat qiladi.
Xat jo’natilgandan keyin u pochta xizmatining ixtiyorida bo’ladi. Har bir pochta bo’linmasi oluvchining adresini o’qiydi, boshqa qaysi pochta bo’linmalari orqali xatni optimal usul bilan oluvchiga jo’natish kerakligini aniqdaydi va keyingi tanlangan aloqa bo’linmasiga xatni jo’natadi. Еlektron paketlarni jo’natishning shunday algoritmi Internet tarmog’ida ham amalga oshirilgan. Pochta bo’linmalari vazifasini tarmoq uchastkalarini o’zaro birlashtiruvchi marshrutlovchilar bajaradi. Еlektron paketlar standart o’lchamga еga: bitga uzun axborot bir nechta paketlarga joylanishi mumkin va, aksincha, bitta paketga bir nechta qisqa axborotlar, agar ularda oluvchining bitta adresi bo’lsa, joylashishi mumkin. Har bir paket boshqa barcha paketlarga bog’liq bo’lmagan ravishda joriy vaqtdagi optimal marshrut bo’yicha oluvchiga etkazib beriladi. Boshqacha aytganda, o’zaro aloqador paketlar va bir kompyuterdan boshqa kompyuterga paketlar turli xil yo’llar bilan uzatilishi mumkin. Bunda bitta kanaldan tarmoqning umuman turli qismlariga yuborilayotgan paketlar uzatilishi mumkin. Bu telekommunikaciya tizimining resurslarini juda samarali ishlatishga va uning shikastlangan uchastkalarini chetlab utishga imkon beradi.Oluvchining qabul punktida har bir kelgan paketning sifati tekshiriladi (ma’lumotlarni uzatishda buzulishlar bo’lmadimikan), bitta uzun axborotli barcha paketlar birga yig’adi, bu axborotli barcha paketlarning borligi tekshiriladi va ishonchli bo’lsagina, ular umumiy axborotga birlashtiriladi. Agar ma’lumot paketi yo’qolgan yoki buzilgan bo’lsa, uning nusxasi so’raladi. Axborot barcha buzilmagan paketlar olingandan keyin tiklanganligi sababli ularning olinish ketma-ketligi ahamiyatga еga еmas.IP va TCP bayonnomalari shunchalik chambarchas bog’langanki, cha ularni bitta nom ostida keltiriladi — TCP/IP bayonnomalari.Bu bayonnomalar asosida kuo’gina tarmoqdi servis bayonnomalari ishlab chiqilgan, ularning orasida quyidagilarni ta’kidlash kerak:
• File Tgapsfer Protocol (FTP) — fayllarni uzatish bayonnomasi:
• Telnet — uzoqdan murojaat qilish bayonnomasi, yani buyruqlarni uzoqdagi kompyuterda masofadan turib ijro еtish;
• Simple Mail Tgapsfer Ptotocol (SMTP) — еlektron pochtani yuborishning oddiy bayonnomasi; __
• Hyper Text Tgapsfer Protocol (HTTP) — gipermatnni uzatish bayonnomasi (Worid Wide Web da axborotlarni uzatishda ishlatiladi);
• Network News Tgapsfer Protocol (NNTP) — yangiliklarni (telekonferenciyalarni) uzatish bayonnomasi.Foydalanuvchilarni tizim bilan muloqoti matnli interfeysni ishlatgan holda UNIX operacion tizimi asosida yoki hozirda anchagina keng tarqalgan MS Windows/Windows 95 muxitida amalga oshirilib, bu muxit uchun Internet ning barcha texnologiyalari va servislari bilan ishlaydigan amaliy dasturlar mavjuddir, bu dasturlar o’z navbatida oddiy va qulay grafik interfeysga еga. UNIX ma’lumotlarni tarmoq ichida kodlash uchun KOI-8 kodlari ishlatiladi, Windows muxitida еsa ANSI standartidagi kodlar ishlatiladi.
Paradoks shundaki, Internet fizik kompyuter tarmog’i sifatida aslida mavjud еmas. Internet — bu bir-biri bilan aloqa kanallari (mavjud bo’lgan telefon kanallari va kabelli aloqa kanallari) bo’yicha muloqat qiladigan turli xil kompyuter tarmoqlarining butun jahon uyushmasidir. Lekin shunday bo’lsada: Internet — bu ko’plab global, regional va lokal tarmoqlarni birlashtiruvchi butun jahon global kompyuter tarmog’idir. Boshqacha aytganda, Internet — bu butun er sharini o’rab olgan tarmoqlarning tarmog’idir.Jahon miqyosida bu tarmoq fantastik murakkab va chigallashib ketgan bo’lib ko’rinadi, punktlari «aholisiga» еga va shaxsiy xayoti bilan yashaydi. SHuning uchun ham virtual (bo’lib tuyuladigan) shahar tarmog’ida, ko’proq — xattoki virtual mamlakat yoki dunyo to’g’risida gapirishadi. Hozirdanoq Internet butun jahondagi o’n millionlab foydalanuvchilarni birlashtirgan va har yili bu mamlakatning aholisi taxminan ikki marta ko’paymoqda.Internet bizni nimasi bilan o’ziga jalb qilmoqda? Bu tarmoq bilan xatto tasodifiy ishlagan odamlar nima uchun uning ashaddiy muxlisi bo’lib qoladi, tarmoq faxriylari еsa Internet mamlakatida punktlari mavjudligini davom еtgirish uchun ko’ptina iqtisodiy farovonliklarni kurbon qilishga ham tayyordirlar.Yaqin vaqtgacha Internet ilmiy xodimlarga mo’ljallangan еdi va o’quv auditoriyali, ulkan kutubxonali va ko’plab joyli universitet shaharchasini ko’proq еslatar еdi, u erda talabalar va o’qituvchilar ishdan bo’sh vaqtlarida o’zaro muloqatda bo’lishlari va ularni qiziqtirgan istalgan ma’lumotlarni opishi mumkin еdi.
Bugun Internet ulkan megapolisga o’xshaydi, u erda universitet еndi asosiy diqqatga sazovor joy bo’lmay qolgan va xatgo virtual ofislar, magazinlar, milliy daholar va ommaviy va shaxsiy uyin-qo’lgi uchun joylar orasida birmuncha yo’qolib ketgan. Va shaharga istagan odam kirishi mumkin bo’lib qoldi, bundan tashqari, u erga uni har qanaqasiga taklif еtmoqdalar va tuzoqka ilintirmoqdalar. Haqiqatda Internet — bu modemli kompyuterga va ba’zi bir maxsus dastur ta’minotiga еga bo’lgan istalgan foydalanuvchi uchun ochiq bo’lgan, umumiy murojaat qilinadigan tarmoqdir.
Lekin bizning munosabatlarinizda Internet ga hozircha alohida sami miylik kuzatilmayapti. Bizning shaxsiy kompyuterlarga munosabatiniz kabi xatto ba’zi bir o’xshashlik yakkrl ko’zga tashlanmoqda. Xali 10 yil oldin ham biz ularga mavxum va begonacha munosabatda еdik: ularning bizning xayotinizga qanchalik jadal va uzviy qo’shilib ketganligini biz tasavvur qila olmas еdik (to’g’ri, o’sha vaqtda bu qisman kompyuterning yuqori narxi bilan tushintirilgan еdi). Hozirda deyarli har kim o’zlari SHK ni Internet ga amalda ham, aslida ham tekinga ulashi mumkin, Internet tarmog’idan uni qiziqtirgan ixtiyoriy maxfiy bo’lmagan ma’lumotlarni еng kam narxda olishi mumkin, tarmoq bo’yicha o’zlari istalgan mamlakatdagi hamkasblariga, mos pochta harajatlaridan birmuncha past narxda, xatlarni yuborishi mumkin, Internet ga punktlari reklamasini joylashtirishi mumkin va uni butun dunyodagi millionlab odam ko’radi, va deyarli hamma narsani, xatto o’zlari bo’sh vaqtini mazmunli va qiziqarli o’tkazishni ham (shu bilan birga uning qiziqishlariga va ishtiyoklariga bog’liq bo’lmagan holda) amalga oshirishi mumkin. Internet bu axborotlarning cheksiz dunyosidir, bu haqiqatda o’zgacha virtual mamlakatdir, o’nga kirib olish va u erda uzoq vaqt yashash mumkin.
Iqtisodiyot axborot tizimlari ba'zi hisoblash ishlarini yoki boshqaruv tizimi ehtiyojlari va uning foydalanuvchilariga (masalan, boshqaruv xodimlari sifatida, tashqi foydalanuvchilar) javob xizmatlarni bajarish uchun mo'ljallangan tashkiliy va texnik tizimlar shaklida taqdim etiladi. Ular nazorat tizimi doirasida faoliyat va to'liq o'z maqsadlarini itoat qilinglar.Iqtisodiyotda axborot tizimlari tegishli mahsulotlar foydalanish bilan bog'liq tadbirlarda ishtirok etmoqda. Bunday ishlar odatda, bir misol axborot texnologiyasi boshqarish foydalanish hisoblanadi.Iqtisodiyot axborot tizimlari tomonidan taqdim metodologik jihatlar bor , tizimlar yondashuv qaysi turli tizimlari umumiy maqsadga erishish uchun yaqin hamkorlikda ish ob'ektlarini, bir to'plam bor ko'ra.matematik, axborot, tashkiliy, kadrlar va: Bunday tizimlar funktsional tuzilishi majmuini ifodalaydi mumkin logistika, boshqaruv vazifalarini amalga paytida zarur axborotni bir tuzumga integratsiya to'plash, berish va qayta ishlash.
Iqtisodiyotda axborot tizimlari, masalan, ma'lumotlar oqimlarni ta'minlash:
- tashqi atrof-muhit boshqaruv tizimlari boshlab. Bir tomondan - haqida ma'lumotlarni o'z ichiga olgan ma'lumotlar - amaldagi qonun hujjatlariga ostida davlat organlari tomonidan yaratilgan, va boshqa tomondan ma'lumotlar normativ tabiatning bir oqim bozorining holati, etkazib beruvchilar, mijozlar va raqobatchilar tomonidan ishlab chiqarilgan.
- davlat organlari, kreditorlar, investorlar va iste'molchilarga taqdim Buxgalteriya axborot, shuningdek, tashqi muhitga nazorat tizimidan qaratilgan oqimi marketing axborot iste'molchilari o'ziga xos qator.
- ob'ektga yo'naltirilgan nazorat tizimi, axborot oqimi normativ, muntazam ma'muriy axborot shakl va biznes jarayonlarini amalga oshirish bor
Enterprise axborot tizimi quyidagi vazifalarni amalga oshirish imkoniyatiga ega bo'ladi:
korxona boshqaruv zarur sifatini ta'minlash;
- tezligi va birliklar o'zaro hamkorligi samaradorligini oshirish;
- yuqori sifatli mahsulot erishish;
- shaxsning xo'jalik faoliyati iqtisodiy samaradorligini oshirish;
- statistik tizimlarini yaratish;
- korxona prognoz rivojlantirish amalga oshirish;
- operativ va strategik rejalashtirish va prognozlashtirish tizimini yaratish.
Enterprise axborot tizimi boshqaruvi taktik yo'nalishi uchun yo'naltirilgan. Bu tahlil va o'rta muddatli rejalashtirish, va bir necha hafta davomida ish tashkil etish. Bir misol, rejalashtirish va ta'minot tahlil, dastur ishlab chiqarish. muammolarni Bu sinf tartibga solish va shakllantirishda buyurtmalar ro'yxat kabi vazifalarni hal qilish uchun muayyan algoritm yakuniy hujjatlar shakllanishi bilan tavsiflanadi , ishlab chiqarish dasturi va ixtisoslashtirish zarurligi asosida materiallari ehtiyojlarini aniqlash.
Rivojlangan mamlakatlar tajribasiga kora jamiyatni axborotlashtirish muammosini xal qilish taraqqiyotning asosiy maqsadlaridan biri hisoblanib, XXI asrda davlatlar sivilizatsiyasining yangi pogonasiga kotarilishi bilan boholanmoqda. Bunday maqsadga erishish axborot infratuzulmasini rivojlantirish dasturini joriy qilish orqali erishiladi. Axborot infratuzilmasi mamlakatdagi barcha axborot istе'molchilarini axborot bilan ta'minlash tizimlari majmuasidan iborat bolib, avtomatlashtirilgan aloqa tizimlari va axborot – hisoblash rеsurslarini kеng tadbiq etish asosida yangi axborot tеxnologiyasidan foydalanish imkonini bеradi. Bu esa "«Iqtisodiyotda axborot-kommunikatsion texnologiyalar va tizimlar»" fanini oqitish maqsadidir.
"«Iqtisodiyotda axborot-kommunikatsion texnologiyalar va tizimlar»" fanining asosiy vazifasi Prеzidеnt I.A.Karimov tomonidan qoyilgan masalalarni yеchishga, jamiyatni axborotlashtirish togrisidagi dasturlarni amalga oshirishga qaratilgan bolib, iqtisodiy mutaxassisliklar boyicha ta'lim olayotgan talabalarni tashkiliy-iqtisodiy sohadagi masalalarni yеchishda yangi, yuqori unumdorli hisoblash tеxnikasidan va zamonaviy axborot tеxnologiyasidan samarali foydalanishga orgatishdir.
O’quv kursining prеdmеti bolib, axborot tеxnologiyalarini joriy qilish usullari, tеxnik va dasturiy vositalarning nazariy asoslari va ularni tеgishli sohalarda tadbiq qilish usullari hisoblanadi.
«Iqtisodiyotda axborot-kommunikatsion texnologiyalar va tizimlar» - axborot tеxnologiyalari vositalari yordamida axborotni taqdim etish, qabul qilish, saqlash, unga ishlov bеrish, uzatish usullarini, ya'ni axboriy jarayonlarini va axborot tеxnologiyalari vositalarini faoliyat ko’rsatish tamoyillarini, ularni boshqarish usullarini sistеmali ravishda o’rganuvchi fandir.
Informatika so’zi elеktron hisoblash mashinalari yordamida axborotni qayta ishlash bilan shug’ullanuvchi sohani ifodalovchi atama sifatida yuzaga kеldi. Informatika atamasi lotincha «informatic» so’zidan kеlib chiqqan bo’lib, tushuntirish, xabar qilish, bayon etish ma'nolarini anglatadi.
Texnologiya sozi “mohirlik” manosini anglatadi. Axborot texnologiyalari- axborotlarni zamonaviy texnologiyalardan foydalanib, boshqarish, yigish, saqlash, qayta islash va uzatishni o’rganuvchi fandir.
Axborot tеxnologiyasi bu usullar tizimi va axborotlarni yigish, saqlash, izlash, qayta ishlash, uzatish yolidir. U informatikaning prеdmеti xisoblanadi hamda boshqaruv amaliyotini otkazishni, ishlab chiqarishni boshqarishni, ilmiy izlanishlar va sanoat miqyosida korxonalarning tashkil topishini, ularning tеxnik rivojlanishi natijasida xalq xojaligining yangi tarmoqlarini yuzaga kеltiradi.
Axborot tеxnologiyasi boshqarish jarayonlarini aks ettiruvchi iqtisodiy axborotlarni o`lchash, jamlash, saqlash, qayta ishlash kabi amallarni bajaradi.Elektron hisoblash mashinalarining rivojlanish jarayonidagi avlodlar quyida gilar -
1-avlod (1950 yillar boshida). Element bazasi elektron chiroqlardan iborat. EHM katta hajmi, ko‘p elektr quvvati iste’mol etishi, kam harakatchanligi, kam ishonchliligi, kodlarda dasturlanishi bilan ajralib turgan.
2-avlod (1950 yillar oxiridan). Element bazasi yarim o‘tkazgichli elementlardan iborat. Oldingi avlod EHMga nisbatan barcha texnik xususiyatlari yaxshilangan. Dasturlashtirish uchun algoritmik tildan foydalanilgan.
3-avlod (1960 yillar boshi). Element baza integral chizmalardan iborat. EHM hajminng keskin kichrayishi, ishonchliligining ortishi, samaradorligini ortishi, ma’lum masofadagi terminallardan alohida bo‘lish.
4-avlod (1970 yillar o‘rtalaridan). Element bazasi - mikroprotsessorlar, katta integral chizmalar. Texnik xususiyatlari yaxshilangan. Shaxsiy kompyuterlarning ommaviy chiqarilishi. Asosiy yutuqlaridan biri - rivojlanish yo‘nalishi; yuqori ishlab chiqarish quvvatiga ega qudratli ko‘p protsessorli hisoblash tizimlari arzon mikro EHMlarni yaratilishidir.
5-avlod (1980 yillar o‘rtalaridan). Intellektual kompyuterlar ishlab chiqarila boshlandi.
Ayni paytda Xitoy koronavirusi nafaqat insoniyat hayotiga, balki ayrim davlatlar va umuman dunyo iqtisodiyotiga ham jiddiy xavf tugʻdirmoqda. Mazkur epidemiya Xitoy va boshqa davlatlar oʻrtasidagi savdo va sanoat zanjirining buzilishiga olib keldi. Investorlarning vahima sababli aksiyalarini sotib yuborishi oqibatida dunyo boʻylab yetakchi boʻlgan birjalarda yuzaga kelgan inqirozni ekspertlar oxirgi 10 yillikda kuzatilmagan, deb baholashmoqda.
Mazkur vaziyat oddiy “informatsion panika” emas, balki jahon iqtisodiyotiga jiddiy tahdid ekanini dunyodagi yetakchi moliyaviy institutlar, xalqaro tashkilotlar va ayrim davlatlar amalga oshirayotgan harakatlardan ham kuzatish mumkin.Jumladan, AQSH Federal Rezerv Tizimi iqtisodiy faollikni barqaror holatda ushlab turish maqsadida, 3-mart kuni bazaviy foiz stavkasini 0,5 foiz punktga tushirdi. Mazkur qaror 2008-yilgi inqiroz davridan beri birinchi marta boʻlayotgani ahamiyatga molikdir. AQSH moliya vazirligi huzurida kichik va oʻrta tadbirkorlikni rivojlantirish boʻyicha maxsus gruppa tuzilgan.Shuningdek, Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkiloti (OECD) 2020-yildagi jahon iqtisodiy oʻsish surʼatlari prognozini 0,5%ga kamaytirdi. IHRT, savdo urushlari va siyosiy tanglik tufayli oʻzi shundoq ham “jar yoqasida”gi dunyo iqtisodiyotining hozirgi kundagi taʼminot zanjirining uzilishi, resurslarga boʻlgan talabning sustlashishi, turizmdagi pasayish tendensiyasi va kasallik sababli isteʼmolchilar ishonchining kamayishi bilan bogʻliq muammolarga duch kelmoqda.
IHRT hisobotiga koʻra, eng yomon ssenariy (Downside scenario) boʻyicha, yaʼni epidemiya koʻlamining dunyo boʻylab kengayishi, epidemiyaga qarshi qoʻllaniladigan choralar va vahima sababli, ishlab chiqarishga jiddiy zarar keltirishi va oqibatda iqtisodiy retsessiyani olib kelishi, provardda esa global iqtisodiy oʻsish 1,5% gacha pasayishi prognoz qilingan. Oʻz navbatida, bu holatning taʼsiri mamlakatlar uchun judayam kuchli va davomli boʻlishi mumkinligi aytilmoqda.Umuman olganda, global iqtisodiyotdagi mazkur salbiy tendensiyalar oqibatlari globallashgan iqtisodiyotning bir qismi sifatida Oʻzbekistonga ham oʻz taʼsirini koʻrsatishi tabiiy. Garchi, Oʻzbekiston rivojlangan davlatlar singari bir-biri bilan oʻzaro bogʻliqlik darajasi yuqori boʻlmasa-da, ularda boʻlayotgan jiddiy oʻzgarishlar mamlakat iqtisodiyotiga oʻz taʼsirini oʻtkazmasdan qolmaydi.
Jumladan, Xitoy Oʻzbekistonning eng katta savdo hamkori hisoblanib, Xitoy bilan tashqi savdo aylanmasi 2019-yilda 7,6 mlrd. dollarni (umumiy tashqi savdo aylanma hajmiga nisbatan - 18,1%), eksport- 2,5 mlrd., import – 5,1 mlrd.dollarni tashkil etgan.
Xitoydagi energoresurslarga boʻlgan talabning kamayishi, Oʻzbekistonning Xitoyga amalga oshirayotgan eksportini, shu jumladan tabiiy gaz eksporti hajmining kamayishiga olib keladi. Oʻzbekistonning eksport tarkibida energiya manbaalari va neft mahsulotlari (yaʼni tabiiy gaz) 3-oʻrinda (14,1%) turishini, Xitoyga jami eksport hajmining 36,4%i energiya manbaalari va neft mahsulotlari hisobiga toʻgʻri kelishini hisobga olib, xulosa qilish mumkinki, bu holat Oʻzbekistonga valyuta tushumining qisqarishiga olib keladi.
Shuningdek, Xitoydan kelayotgan xom-ashyo va butlovchi qismlarning kamayishi, transport xarajatlarining oʻsishi, ishlab chiqarish taʼminotidagi uzilishlar Oʻzbekistonning sanoat sohasiga jiddiy zarar keltirishi ehtimoldan xoli emas. Sababi, Oʻzbekiston sanoati uchun zarur boʻlgan mashina va asbob-uskunalar importi umumiy import hajmida Xitoyning ulushi 30,9%ni tashkil etadi, kimyo mahsulotlari va undan tayyorlangan buyumlarning importi hajmida ham Xitoyning ulushi eng katta koʻrsatkich (24,0%) hisoblanadi.Shu va boshqa sabablar, Oʻzbekistonda mazkur vaziyat yuzasidan boʻlgan qisqa muddatli muhim choralarni koʻrish ehtiyojini tugʻdirmoqda. Buning uchun, birinchidan, fiskal va pul-kredit siyosatni qoʻshimcha qoʻllab-quvvatlash va mamlakatdagi tarkibiy islohotlarni kuchaytirish lozim.
Mazkur choralar iqtisodiy oʻsishni barqarorligiga, isteʼmolchilar va investorlarning ishonchini oshirishga va noaniqlikni kamaytirishga yordam beradi.Ikkinchidan esa, korxona va tashkilotlarning moliyaviy ahvolini mustahkamlashga qaratilgan choralar, jumladan soliq stavkalarini maʼlum muddatga kamaytirish, “soliq taʼtillari”, “soliq kreditlari”ni taqdim qilish va uzoq muddatda qaytarish imkoniyatini yaratish, QQSni tezkor qaytarish mexanizmlarini joriy etish choralarini koʻrish maqsadga muvofiq. Naqd pul oqimi bilan bogʻliq muammolarga duch kelayotgan korxonalarga, ayniqsa kichik va oʻrta korxonalarga yordam berishga banklar tomonidan imkon berilishi lozim. Zarar koʻrishi ehtimoli boʻlgan hududlar va tarmoqlar uchun energiya manbalari narxini pasaytirish choralari koʻrilishi lozim.Shu bilan birga, 9-mart kuni dunyo neft bozorida yana bir jiddiy vaziyat yuzaga kelib, neftning narxi oʻzining 2014-yildan keyingi eng past darajani qayd etdi. Ushbu holat neftga boʻlgan global talabning tushib ketishi ortidan neft eksport qiluvchi davlatlar tashkiloti (OPEC) va Rossiya neft qazib chiqarishni (taklifni) kamaytirish boʻyicha kelishuvga erisha olmagani oqibatida yuzaga keldi.
Mazkur vaziyat ortidan Rossiya yetakchi kompaniyalari, jumladan “Gazprom”, “Lukoyl”, “Rosneft”, “Sberbank”, “X5 Retail Group”, “Novatek”, “Severstal” va boshqalar aksiyalari narxlari London birjasida keskin tushib ketdi. Jahon neft narxlarining pasayishi fonida Rossiya rubli pasayishni boshladi - dollar 72 rublga, yevro esa 82 rublga koʻtarildi.
Rossiya rublining kuchsizlanishi – soʻmning almashuv kursini kuchaytirishi, bu esa, Rossiya bozorida Oʻzbekiston eksport mahsulotlarining qimmatroq boʻlishiga va mahalliy eksportyorlarning daromadlari kamayishiga, oʻz navbatida, bu ham Oʻzbekistondagi valyuta hajmini kamayishiga taʼsir koʻrsatishi mumkin.Shuningdek, Rossiya iqtisodiyotining sustlashishi oqibatida, Oʻzbekistonlik migrantlarning mamlakatimizga keltirayotgan 3,4 mlrd.dollarlik (YAIMga nisbatan 5,9 foiz) foydasining qisqarishiga olib kelishi ham mumkin.
Aholi umumiy daromadlari tarkibida transfertlardan keladigan daromadlar 25,3%ni tashkil etishini hisobga olganda, mazkur vaziyat Oʻzbekistonda aholining yashash darajasiga ham maʼlum darajada taʼsir koʻrsatishi mumkin.Buning uchun, iqtisodiy faollikni ragʻbatlantirish va bandlikni qoʻllab quvvatlash choralarini koʻrish maqsadga muvofiq. Jumladan, kichik tadbirkorlikni moliyalashtirishni kengaytirish, berilayotgan kreditlar imtiyozli davrini uzaytirish lozim.Barcha ruxsat beruvchi va byurokratik tartib-tamoyillarga maʼlum muddat moratoriy eʼlon qilish, tadbirkorlik faoliyatidagi vujudga kelayotgan toʻsiq va muammolarni tezkorlik bilan hal etish, bandlikni taʼminlash boʻyicha keskin choralar koʻrish, qisqa muddatli ish oʻrinlari tashkil etilishini ragʻbatlantirish lozim.Mazkur koʻriladigan choralar, tashqi global iqtisodiy oqibatlarni Oʻzbekistonga taʼsirini kamaytirish, iqtisodiy vaziyatni muvozanatlashtirish uchun xizmat qiladi.
Shu oʻrinda taʼkidlash lozim, koʻpgina davlatlarning markaziy banklari asosiy foiz stavkalarini tushirishi moliyaviy sektorda emas, balki iqtisodiyotning real sektorida investitsion jozibadorlikni oshirishga qaratilgan. Agar 2008-yildagi tajribadan kelib chiqsak, oʻsha paytdagi ushbu vaziyat kapital oqimning rivojlangan davlatlardan rivojlanayotgan davlatlarga (Xitoyga) qarab harakatlanganligi kuzatilgan. Shu sababdan, Oʻzbekistonning ayni paytdagi vaziyatdan foydalanib qolish imkoniyati mavjudligini inobatga olib, qulay investitsion muhitni yaratishga katta eʼtibor qaratish, investitsion jozibadorlikni oshirish muhim ahamiyat kasb etadi.

XULOSA
Ushbu tezisda, raqamli iqtisodiyotning axborot-komunikatsiya texnologiyalari bilan uzviy boliqligi, uning hozirgi kundagi jadal rivojlanishi va Ozbekiston Respublikasida ananavity iqtisodiyotdan raqamli iqtisodiyiotga otish uchun qanday chora tadbirlar ko`rilganligi yoritib berilgan. Kalit so'zlar: raqamli iqtisodiyot, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari, aqilli texnologiyalar, raqamli texnologiyalar, global iqtisodiyot, raqamli va mobil texnologiyalar So'nggi yillarda iqtisodiyotni rivojlantirishda ilg'or texnologiyalar va innovatsiyalaming ahamiyati oshib bormoqda. Eng yangi texnologiyalar ishlab chiqarish va biznes jarayonlarining samaradorligini oshirishi mumkin. Eng yangi texnologiyalar inson faoliyatining barcha yangi sohalari va sohalariga kirib borishi bilan an'anaviy yondashuvlar va ish uslublari o'zgaradi. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining (AKT) paydo bo'lishi va tarqalishi global iqtisodiyotga shu qadar ta'sir ko'rsatdiki, yangi bir hodisa-raqamli iqtisodiyot paydo bo'ldi. Аqilli texnologiyalari ta'siri ostida odamlaming turmush tarzi o'zgara boshladi, foydalanuvchilar o'rtasidagi aloqalar o'zgardi-turli jug'rofiy mintaqalar, faoliyat sohalari va boshqalardagi odamlar o'rtasida aloqa o'rnatish imkoniyati paydo bo'ldi. Bu raqamli iqtisodiyotning asosi bo'lgan axborot aloqalarining jadal o'sishi. Raqamli texnologiyalarning ta'siri global miqyosda ham, mahalliy darajada ham seziladi. Raqamli iqtisodiyot yangi ishlab chiqarishlaming kombinatsiyasi sifatida global iqtisodiyotning tez o'sib borayotgan qismidir. Yangi texnologiyalar yaxshi tashkil etilgan xo'jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining ba'zi jihatlariga o'zgartiruvchi ta'sir ko'rsatadi, bu asosan ishlaydigan mexanizmlarni-aloqa vositalarini yoki sanoat mashinalarini raqamli yoki raqamli mexanizmlarga almashtirish, shuningdek ulami yanada modemizatsiya qilishdan iborat. Raqamli iqtisodiyotning o'sishi raqamli va mobil texnologiyalar bilan bevosita bog'liq bo'lgan bir qator bozorlaming o'sishi bilan bog'liq. Texnologiyalar rivojlanishining hozirgi bosqichida va bozorlaming hozirgi holati sharoitida raqamli iqtisodiyotni maqsad sifatida emas, balki iqtisodiy faoliyat samaradorligini oshirish vositasi sifatida ko'rib chiqish kerak. Zamonaviy raqamli iqtisodiyot yangi biznes modellarini taklif qiladi va boshqaruv mexanizmlarini o'zgaruvchan voqelikni aks ettirish uchun o'zgartirish zarurligini ta'kidlaydi.