|
ga, sha va h.z. Agar boshqa unlini talaffuz qilish zarur bo`lsa, unda harflarning yo
ustiga, yo tagiga ma‟lum belgilar qo`yiladi. Devonagarida 50 ta belgi bor: 13 tasi
unli va so`z yoki bo`g`in boshida keluvchi diftongni, 33 tasi bo`g`inni ko`rsatadi. 4
ta yordamchi belgi. Bo`g`in belgilari sillabogramma deyiladi. Bu yozuvdan
Shimoliy Hindiston hindilari foydalanadilar. Arab, misr, efiopiya, yapon (kana),
koreyscha (kunmun) yozuvlari ham bo`g`in- yozuv turiga kiradi.
Fonografik yozuv tizimini keyingi taraqqiyoti harf-tovush yozuvi bo`lib,
fanda inqilobiy hodisa sifatida e‟tirof etiladi. Bu yo`nalishdagi ilk yozuv finikiy
yozuvidir. Birinchi marta sof tovush yozuvi, sanoqli harflardan iborat mukammal
alfavitning yuzaga kelishi jamiyatdagi yozuvni biladigan kishilar doirasini
kengaytirib yuborgan. Bu jarayon mil.av. 9-asrdan boshlangan. Hozirgi kunda
bizga ma‟lum bo`lgan harf-tovush tizimidagi yozuvlarning beshdan to`rt qismidan
ko`prog`i finikiy yozuvidan kelib chiqqan. Harf-tovush tizimi, hozirda, asosan 4 xil
yozuv tizimidan iborat: lotin yozuvi (jahondagi 30 % aholi), slavyan – kirillitsa
(10%), arab yozuvi (10%), hind yozuvi (20%).
O`rta Osiyodagi xalqlar, jumladan, o`zbek xalqi turli yozuvlardan foydalanib
kelgan. Bu yozuvlar avesto, pahlaviy, o`rxun-enasoy (runik), turkiy (uyg`ur),
sug`d, arab, kirill, lotin yozuvlaridir.
Yozuvning, xususan harf-tovush tizimining takomillashuvi – alifboni yuzaga
keltirdi. Alifbo (arab alfavitining boshlang`ich ikki harfi – alif va bo nomidan
olingan) – biror tilning yozuviga qabul qilingan va ma‟lum an‟anaviy tartib
berilgan yozuv belgilari yoki bo`g`in belgilar (devonagari) majmui bo`lib, mil.av.
2000-yillar oxirlarida qadimgi Uyurit va finikiy yozuvi tovush tizimidan kelib
chiqqan. Turkiy xalqlarning runik va turkiy (uyg`ur) yozuvlari bo`lgan. Ammo bu
o`ziga xos turkiy yozuvlar alifbosi haqida ma‟lumot uchramaydi. Ularga oid
harflar jadvali tovush belgilari haqidagi boshqa manbalardagi ma‟lumotlar hamda
shu yozuv yodgorliklari asosida tuzilgan. Qadimgi turkiy yozma yodgorliklariga
turkiy run (o`rxun-enasoy), uyg`ur va qisman moniy (monoviy), brahmon, sug`d
va so`ryoniy yozuvlarida yozilgan obidalar kiradi. Run va uyg`ur yozuvlari turkiy
xalqlarga xos yozuvdir. Toshga o`yib yozilgan run yozuvi XIX asr oxirida
Mo`g`ulistonning O`rxun daryosi bo`yida topilib, bu yozuvni dastlab daniyalik
tilshunos V.Tomson va rus turkologi V.Radlov aniqladi. Hozirgi paytgacha o`rxun
yozuvida yozilgan ko`plab tosh, idish, asbob, tangalar, kitob, kitob varaqlari va
ayrim qog`ozlar ham ma‟lum. Talas va Yenisey obidalaridagi yozuv O`rxun
obidalariga nisbatan harflarning, shakliy variantlarining ko`pligi bilan farq qiladi.
Uyg`ur yozuvida yozilgan asarlarning hammasi ham qadimgi turk davriga
oid emas, chunki bu yozuv XVIII asrgacha qo`llandi. Uyg`ur yozuvini Mahmud
Qoshg`ariy “turk yozuvi” deb ataydi hamda bu yozuvda 18 ta harf borligini va
turkiy tillarda mavjud bo`lgan 7 ta tovush (p, j (portlovchi), j (sirg`aluvchi), f, g`,
ng, g) uchun maxsus harflar yo`qligini, unlilarning esa arab tilidagidek harakatlar
bilan emas, harflar bilan ifodalanishini aytib o`tadi. Mahmud Qoshg`ariy turk
(uyg`ur) harflarining alohida va qo`shib yozilgandagi ko`rinishlarini bergan.
Yozuv taraqqiyotida grek yozuvi, lotin yozuvi va kirill yozuvi muayyan
sharoitlarda yuzaga keldi. Greklar dastlab konsonant yozuvidan fodalanishgan.
Eramizdan oldingi VII-VI asrlarda vokal-tovush namunalari uchraydi.
Eramizgacha 403-yilda Evklid tomonidan Afinada mumtoz grek alifbosi kiritildi.
Qadimgi grek yozuvi 24 ta harfga ega (17 ta undosh va 7 ta unli).
Grek yozuvi asosida latin alifbosi shakllandi. Sharqiy grek yozuvi asosida
esa kirill, gruzin va arman alifbolari yaratildi. Lotin yozuvi G`arbiy Yevropada
keng tarqaldi. XIV asrda qog`ozning paydo bo`lishi, kitob nashr qilishning kashf
etilishi bu yozuvning keng tarqalishida muhim omil bo`ldi. Qadimgi lotin yozuvida
23 ta harf bor edi (tovushlar 35 ta bo`lgan: 16 ta unli, 19 ta undosh).
Slovyan alifbosi esa IX asr oxiri – X asr boshlarida paydo bo`ldi, chunonchi,
ikki ko`rinishda qo`llanila boshlandi: glagalitsa va kirillitsa.
Kirill yozuvi janubiy (bolgar, serb, makedon) va sharqiy slavyanlarga tarqaldi. Bu
alifbolarning yaratilishi Kirill va Mefodiy (aka-ukalar) nomlari bilan bog`liq. Kirill
alifbosida 43 ta harf bor edi, tovushlar esa 44 ta: 11 ta unli va 33 ta undosh. Kirill
yozuvi asosidagi zamonaviy rus alfavitida 33 ta harf, 43 ta tovush: 6 ta unli va 37
ta undosh mavjud.
Aslida, yozuv va tilning taraqqiyoti bir xil, bir-biri bilan to`la mos keladigan
jarayon emas. Tildagi u yoki bu o`zgarish tadrijiy ravishda, asta-sekin yuz beradi.
Yozuv haqida esa bunday deb bo`lmaydi. Odamlar, aniqrog`i xalqlar til
xususiyatlariga yanada moslashtirish uchun yozuvga turli o`zgarishlar kiritadilar,
islohotlar qiladilar, bir yozuv tizimini boshqasi bilan almashtiradilar. Masalan,
o`zbek xalqi asrlar davomida arab alifbosidan foydalanib kelgan. O`zbekistonda
1929-yilda lotin yozuvi asosidagi o`zbek alifbosiga o`tilgan, 1940-yildan esa kirill
yozuvi joriy etilgan. O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi 1993-yil 2-sentabrda
“Lotin yozuviga asoslangan o`zbek alifbosini joriy etish to`g`risida”gi qonun qabul
qilindi. Bu qonunga va uni amalga kiritish tartibi haqidagi O`zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi 1995-yil 6-mayda o`zgarishlar kiritadigan qonun qabul
qildi. Bu hujjatga ko`ra lotin yozuviga asoslangan yangi o`zbek alifbosi 26 ta harf
va 3 ta harflar qo`shilmasidan iborat.
Do'stlaringiz bilan baham: |
