Abuzalova M

sukut 
(Maqol); 
Sukut
–donishmandlikning boshlanishi 
(Maqol); …
iymon keltirgan kishi yaxshi so`zlarni so`zlasin yoki 
sukut 
saqlasin
! 
(Qur‟oni 
Karimdan); 
Kim 
sukut 
saqlasa, 
najot 
topadi
.(Hadisdan) va b. 
Demak, azal-azaldan xalqimiz sukutni donishmandlik, aqllilik, 
iymonlilik, til go`zalligi sifatida e‟tirof etgan. Biroq nutqiy muloqot 
jarayonida sukut hamisha ham ijobiy xarakter kasb etavermaydi. 
Masalan, 
Siz 
sukut 
saqlasangiz, 
dunyo 
ham 
sizga 
sukut 
saqlaydi
.(Aforizm); Mozor uzra sukut etarlar…(A.Oripov) “Sen nega 
jimsan?” ma‟nosida; Sukut o`ldiradi (Maqol) va h. 
Zero, sukut ham nutqiy muloqot–og`zaki nutqning (nolisoniy) 
nutqiy komponentidir
1
. 
Demak, adabiy tilda bir-biridan farq qiladigan uslublar mavjud. 
Adabiy tilning ijtimoiy hayotning ma‟lum bir sohasida qo„llanadigan 
ko„rinishi adabiy til uslubi deyiladi. Uslublar tilning asosiy vazifalari 
(kommunikativ, ekspressiv)ga ko„ra bir qancha turlarga bo„linadi. 
Shunga ko„ra, ular vazifaviy uslublar deb ham yuritiladi. Ya‟ni nutq 
uslublari til ifoda vositalarining maqsadga muvofiq uyushgan 
sistemasidir. 
1 
Yuldasheva D.N. Sukut nutqiy muloqotning (nolisoniy) komponenti sifatida// BuxDU ilmiy 
axboroti (ISSN 2181-6875).–Buxoro, 2020, № 6 (75). 

---

53 
Tilshunoslikda nutq uslublarining besh ko„rinishi mavjudligi va bu 
uslublarning har biri o„ziga xos xususiyatlarga ega ekanligi qayd etiladi. 
Bular quyidagilar: ilmiy uslub, rasmiy-idoraviy uslub, publitsistik uslub, 
so„zlashuv uslubi, badiiy uslub. 
Fan-texnika, san‟atning turli tarmoqlariga doir ilmiy asarlar, 
darsliklar, ilmiy-texnik xabarlar, maqolalar, tezislar ilmiy uslubda 
yoziladi. Ilmiy uslub aniq ma‟lumotlar asosida chiqarilgan ilmiy 
xulosalarga (qoidalar, ta‟riflar, aksiomalarga) boy bo„lishi bilan boshqa 
nutq uslublaridan farqlanadi. 
Ilmiy uslubdagi nutq monologik xarakterga ega bo„lib, unda 
obrazlar, obrazli tasvirlar, ko„chma ma‟noli so„zlar, majoz, bo„yoqdor 
so„zlar, iboralar deyarli uchramaydi. Bu uslubga mantiqiy fikrlash, 
abstraksiya, analiz, sintez, tushunchalarga mos keladigan atamalar bilan 
ish ko„rish - xos xususiyatlardir. Shuning uchun u o„rganuvchining his- 
tuyg„ulariga emas, ongiga, tafakkur –shuuriga ta‟sir etadi. Ilmiy uslubda 
har bir fanning o„ziga xos ilmiy terminlaridan foydalanadi. Masalan, 
tilshunoslikda 
morfologiya, sintaksis, fe‟l, tuslanish, kesim, giponimiya 
kabi atamalar; matematikada 
teorema, tenglama, kosinus, sinus, 
parallelopiped, gipotenuza 
kabi atamalar; meditsinada 
analgin, adeopan, 
glyukoza, validol, baralgin, glitserin 
kabi atamalar ishlatiladi. 
Ilmiy uslubda so„zlar, odatda, o„z ma‟nosida qo„llaniladi. Qoida yoki 
ta‟rifning mazmunini ochishga xizmat qiladigan ajratilgan izoh bo„laklar, 
kirish so„z, kirish birikma va kirish gaplar, shuningdek, ergashgan 
qo„shma gaplardan ko„proq foydalaniladi. Gaplarning kesimi, odatda , 
aniq yoki majhul nisbatdagi fe‟llar bilan ifodalanadi; moslashuvli 
birikmalar deyarli hamma vaqt belgisiz (gap bo„lagi, unlilar tasnifi, so„z 
o„zagi kabi): sonlar raqamlar bilan; birinchi shaxs birlikdagi kishilik 

---

54 
olmoshi (men) ko„plik shaklida (biz) beriladi. Ilmiy uslubda gap 
bo„laklari tartibida inversiya uchramaydi. Ilmiy uslubga xos bo„lgan 
asosiy xususiyatlar deyarli barcha tillarga, jumladan, rus, ingliz, nemis, 
fransuz va h.larga ham tegishlidir. 
Hukumat 
idoralari 
tomonidan 
chiqarilgan 
qarorlar, 
qonunlar,nizomlar, xalqaro hujjatlar, ariza, tilhat, ma‟lumotnoma, 
shartnoma, chaqiruv qog„ozi, taklifnoma, tavsifnoma, e‟lon, tarjimayi 
hol, hisobot kabilar rasmiy-idoraviy uslubda yoziladi. Bu uslubdagi nutq 
boshqa uslublarga qaraganda ancha siqiq va chegaralangandir. Masalan, 
Rasmiy-idoraviy uslubning ham o„ziga xos lug„aviy va grammatik 
xususiyatlari mavjud: so„zlar o„z ma‟nosida ishlatiladi, qisqartma 
so„zlardan, har bir sohaning o„ziga xos atamalaridan foydalaniladi. 
Chunonchi, sud jarayoni bilan bog„liq ish qog„ozlarida