Abuzalova M

Mavzu bo„yicha tayanch tushunchalar 
Grammatika, grammatik ma‟no (GM), xususiy grammatik ma‟no 
(XGM), umumiy grammatik ma‟no (UGM), oraliq grammatik ma‟no 
(OGM), son shakllarining XGM va UGMlari, UGM ni ochish yo„llari, 
bo„lunavchan yoki bo„linmaslik tushunchalari, aniq miqdor, noaniq 
miqdor, noaniq miqdoriy ko„rsatkich (NMK) 
 
Grammatik ma‟no deganda nima tushuniladi? Grammatik ma‟no 
deganda har bir tilning qurilish tizimi nutqda ifodalanishini zaruruy va 
majburiy deb talab etadigan va turli xil shakliy ko„rinishlar bilan 
beriladigan umumlashgan ma‟nolar tushuniladi. Chunonchi, 
"Bolalar 
qiziqarli kitobni o„qiydilar" 
gapini olsak, 
"Bolalar" 
so„zida 2 xil 
ma‟no ajralib turadi: 
1)
lug„aviy ma‟no, ya‟ni bu so„zning borliqdagi odam jinsiga 
mansub bo„lgan, yosh jihatdan voyaga yetmagan shaxsni yoki voyaga 
yetgan kimsaning farzandi, avlodini atab kelish; 2) ko„plik sonda, bosh 
kelishikda, gapda ega vazifasida kelgan turdosh ot. Bu ma‟nolardan 
birinchisi lug„aviy, leksik ma‟no bo„lsa, ikkinchisi grammatik 
umumlashgan ma‟nodir. Grammatik ma‟nolar har bir til uchun shu til 
uchun o„ziga xos bo„ladi va rang-barang shakliy usullar bilan (biz 
bularni navbatdagi mavzuda ko„rib o„tamiz) ifodalanadi. 
Grammatik ma‟noni yangicha talqin qilishda ham til va nutq 
farqlanishi mezonida yondashiladi. Zohiriy narsa tez - tez yo„qolib, 
o„zgarib turadi. Lekin u mohiyatning yashash usuli sifatida 

---

135 
ahamiyatlidir. Nutq hech qachon 
til 
haqida 
to„liq ma‟lumot 
berolmaydi. Bizning til haqida nutq orqali olgan ma‟lumotlarimiz 
hamisha noto„liq. Nazariyotchi ularni umumlashtirar ekan, til haqida 
ma‟lumotga ega bo„ladi. 
Grammatik ma‟no (GM)ning an‟anaviy talqini nutqiy hodisalarga 
tayanadigan empirik talqindir. An‟anaviy talqindagi /GM/ ni /XGM/ 
desak to„g„ri bo„ladi. 
UGM XGMga qarama-qarshi turadi. 
UGM 
XGM 
orqali 
voqelanadi. UGM hamma XGMlarni o„z ichiga oladi. UGM va XGMlar 
haqida gapirishdan oldin, biz umumiylik va xususiylik nima, umumiy va 
xususiy ma‟noning o„zi nimaligi haqida bahs yuritaylik. 
Biz ko„ra oladigan, seza oladigan, o„lchay oladigan, kuzata 
oladigan narsa, belgi, voqea - hodisa xususiylikdir. Masalan; 
daraxt
ni 
biz ko„ra olamiz, paypaslaymiz, shoxlari va barglarini, mevasini sanay 
olamiz. 
Daraxt
ning moddiyligi uning ildizi, tanasi, shox-shabbasida. Har 
bir 
daraxt 
takrorlanmas, chunki bir yilda ekilgan 
2 ta olma daraxti 
2 ta 
alohidalikdir- mevasi, tanasi bir xil bo„lsa-da, barglar miqdori bilan 
farqlanishi mumkin. Demak, yer yuzida nechta 
daraxt 
bo„lsa, shuncha 
xususiy 
daraxt 
bor. Ularning hisobi nisbiy, chunki sanaguncha nechtasi 
quriydi, nechtasi yonib ketadi va hokazo... 
Bir ashulani san‟atkor 2 marta aytar ekan, bu bir emas, ikki 
xususiylikdir. 
"Men ma‟ruza o„qiyapman" 
gapini 2 marta takrorlasak, 
bunda ikki xususiylik voqelangan bo„ladi. Chunki bu ikki gap hech 
bo„lmaganda zamonda farqlanadi. 
Umumiylik nima? Xohlagan xususiylikda umumiylikning belgisi 
yotadi. Minglab daraxtlar uchun 
(olma, anjir, chinor... daraxtlari) 
umumiy bo„lgan tomon - tanasi, shoxi bor o„simlik. Bizning ongimizda 
daraxt 
xuddi shu ma‟no bilan yashaydi. "Umumiylik - bevosita 
kuzatishda berilgan 
alohida 
xususiyliklardagi 
belgilarning 
ongimizdagi obrazi" [1,8;]. Umumiyliklar mayda - chuyda belgilarni o„z 
ichiga olmaydi, umumiylik xususiyliklarda takrorlanib turadi. Demak, 
xulosa shuki, xususiylik - takrorlanmas, chegaralangan; umumiylik - 
takroriy, chegaralanmagan. 

---

136 
Istalgan butunlik shakl va ma‟no tomondan iborat bo„ladi. Yana