Abuzalova M

u 
– 
olmosh, 
e 
- undosh), ikkitadan (
ot 
- ish), uchtadan (
bor - kel
), to„rttadan 
(
qunt - band
) fonema variantining zidlanishi asosida hosil bo„lgan 
bo„lsa, kuchsiz ziddiyatlar leksemalarning tarkibidagi ayrim fonema 
variantlari asosida bo„ladi. 
Har bir leksema lisoniy birlik sifatida mazmun mundarijasiga ham 
ega. Leksemalarning mazmun rejasi 
denotatlar 
yoki 
referentlar 
deb 
ataladigan borliqdagi narsa, harakat, belgi, miqdor kabilarni ifodalovchi 

---

38 
tushunchalarni bildiradi. Masalan, borliqda 
yuz 
deb ataluvchi kishi 
burnining ikki tomonidagi peshonadan iyakkacha bo„lgan qismi mavjud. 
Shu asosda kishilar ongida 
yuz 
tushunchasi vujudga kelgan. Mazkur 
tushuncha asosida esa semema (leksema ma‟nosi) shakllanadi. 
Tushuncha bilan ma‟no bitta narsa emas, ular farqli xususiyatlarga ega. 
Masalan, ingliz, rus, nemis tillarida so„zlashuvchi kishilarning ongida 
aka 
va 
uka 
tushuchalari mavjud. Biroq bu tushunchalar 
brother 
(ingliz), 
брат 
(rus) va 
bruder 
(nemis) leksemalarida bitta ma‟no (semema)da 
birlashgan. Yoki 
[yuz], [bet], [bashara], [chehra], [oraz] 
leksemalari 
bitta tushunchani ifodalaydi, lekin ularning ma‟nolari o„zaro farqlanadi. 
Leksemalarning mazmun silsilasi bo„lgan sememani tashkil etuvchi 
uzvlar semalardir. Nomema tovushlarning turlicha kombinatsiyalari 
asosida tashkil topganligi kabi, ana shu semalarning turlicha birikuvi va 
ba‟zilarining o„rin almashinuvi asosida turli mazmundagi semema 
vujudga keladi. Bu sememalarning semik tarkibi quyidagicha: 
[
yuz
] – “odamga xos”, “boshning old qismi”, “burunning ikki 
tomoni”, “peshonadan iyakkacha”, “burundan quloqqacha”, “qo„llanishi 
chegaralangan”, 
“uslubiy 
betaraf”, 
“turkiy 
qatlamga 
oid”, 
“umumiste‟mol”. 
[
jamol
] – “odamga xos”, “boshning old qismi”, “burunning ikki 
tomoni”, “peshonadan iyakkacha”, “burundan quloqqacha”, “qo„llanishi 
chegaralanmagan”, “badiiy uslubga xos”, “arabiy qatlamga xos”. Har 
ikkala leksema ham bir tushunchani ifodalaydi. Ularning mazmun rejasi 
– sememalarining semik tarkibi farqlanadi. Leksemalar sememalarining 
atash semalari denotatning in‟ikosi – tushunchani ifodalaydi. Har bir 
leksema sememasi o„xshash va farqlovchi semalarga ega. O„xshash 
semalar ularni guruhlarga birlashtirishga, farqli semalar esa ajratish 
uchun xizmat qiladi. 
Leksemaning nutqiy qo„llanishidagi varianti so„zlar bo„lib, ular 
turlicha matniy qurshovlar asosida har xil xususiyatlar kasb etadi. 
Leksemalar tub yoki yasama bo„lishi mumkin. Masalan, [
kitob
], 
[
savdogar
], 
nonchi 
birliklarini olaylik. Qatordagi [
kitob
], va [
savdogar
] 
birliklari tayyorlik, umumiylik, ijtimoiylik xossalariga ega. Biroq 
tilimizda 
nonchi 
degan lisoniy birlik yo„q. U nutq jarayonidagina hosil 
qilinishi mumkin va yuqoridagi birliklar ega bo„lgan xususiyatlardan 

---

39 
xoli. 
Nonchi 
birligining nutq jarayonigagina xosligi tayyorlik belgisiga 
ega emasligini ko„rsatadi. 
3.