Abuzalova M

a
] 
fohemasining unlilik, kenglik, lablanmaganlik, [
u
] fohemasining unlilik, 
torlik, 
lablanganlik, 
[
p
] 
fonemasining 
undoshlik, 
shovqinlilik, 
jarangsizlik, portlovchilik, lab – lablik kabi belgilarga ega ekanligi 
haqidagi “tabiiy” (go„yoki o„zi hosil qilingan) bilimga ega bo„ladi. Nutq 
so„zlaganda, kishi ana shu tipik belgilarni jonlantirishga, ongidagi 
imkoniyatni voqelantirishga, fonetik umumiylikni xususiylashtirishga 
harakat qiladi. 
Lisoniy birliklar nutqiy birliklarga nisbatan miqdoran cheklangan 
bo„lsa-da, ammo ularning soni ham sanoqli emas. Shu boisdan ularning 
xotirada saqlanish mexanizmini ochish lozim bo„ladi. 
Ma‟lumki, inson narsalarni ularning umumlashtiruvchi va farqlovchi 
belgilari asosida esda saqlaydi. Esda saqlanishi lozim bo„lgan narsa 
miqdor jihatdan ko„p bo„lsa, eslab qolishning asosiy yo„li tasniflash, 
ya‟ni guruhlarga ajratishdir. Tasnif esa o„xshash va noo„xshash, umumiy 
va farqlovchi belgilarini aniqlash asosida kechdi. Bu tamoyil barcha 
lisoniy birliklar, xususan, fonemalar tasnifida ham to„la amal qiladi. 
Hozirgi o„zbek adabiy tilida 30 ta fonema so„zlovchi ongida, avvalo 
ikki guruh – unlilar va undoshlarga bo„lingan holda mavjud bo„ladi. Bu 
guruhlar tovushlar talaffuzidagi ovoz va shovqinning ishtiroki darajasiga 
qarab belgilanadi. Bo„linish shu tarzda alohida fonemagacha davom etib 
boradi. Unlilar ham, undoshlar ham qarama-qarshi belgilari asosida 
kichik guruhlarga bo„linib boraveradi. Masalan, o„zbek tilidagi 6 ta unli 
bir tizim bo„lib, ular shovqinsizligi bilan undoshlardan ajraladi. Biroq bu 
tizimchaning o„zi ham unsurlarning qarama-qarshi belgilari asosida 
bo„linadi. Unlilarning qarama-qarshi qo„yilishi quyidagicha: