|
Nazorat savollar
1.Nima uchun sobiq rejali iqtisodiyot sharoitida xufyona
iqtisodiyot vujudga kelgan?
2.Buyruqbozlik iqtisodiyoti sharoitida davlat sektoridagi “oq
yoqalilar” xufyona iqtisodiy faoliyatining asosiy shakllari nimalardan
iborat?
3.Nima uchun aynan XX asrning 70-80-yillarida sovet
iqtisodiyotida xufyona iqtisodiyot miqyoslari kuchaygan?
4.G‘arb sovetologlari Brejnevizm deb atalgan davrga qanday
izoh berganlar?
5. Bozor xo‘jaligining tijorat sohasida xufyona iqtisodiy
faoliyatning “oq yoqali” shakllari nimalardan iborat?
6.Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy jinoyatlarning asosiy
turlarini tavsiflab bering.
7. Soxta bankrotlikning maznuni nimadan iborat va u qanday
salbiy oqibatlarga olib keladi?
8. Iste’molchilar huquqlarini buzishga qaratilgan iqtisodiy
jinoyatlarga misollar keltiring.
9.Xorijiy mamlakatlarda iqtisodiy jinoyatlarning oldini olish
tajribalarini izohlab bering.
10. O‘zbekistonda iqtisodiy jinoyatlarga qarshi qanday chora-
tadbirlar ko‘rilmoqda?
11. O‘zbekistonda koronovirus tarqalishi munosabati bilan
kiritilgan karantin davrida qanday iqtisodiy jinoyalarga qarshi qanday
kurash olib borildi.?
V BOB. KORRUPSIYA VA UNGA QARSHI KURASH
5.1. Korrupsiyaning mohiyati, turlari va evolyutsiyasi
5.2. Korrupsiyaning vujudga kelish sababalari
5.3. Korrupsiyani o‘lchash va uning ko‘lamlari.
5.4. Korrupsiyaning ijtimoiy taraqqiyotga ta’siri
5.5. Korrupsiyaga qarshi kurash yo‘llari
5.1. Korrupsiyaning mohiyati, turlari va evolyutsiyasi
Korrupsiya
(lat.corruptio – aynish, poraga sotilish) – mamlakat
iqtisodiy resurslariga, davlat mulkini taqsimlash jarayonlarida uning
bir qismiga ega bo‘lish maqsadida uyushgan jinoiy guruhning shaxsiy
boylik orttirish maqsadlarini va urug‘-aymoqlarining manfaatlarini
davlat manfaatlaridan ustun qo‘yuvchi davlat xizmati amaldorlarini
o‘z domiga ilintirib, ulardan foydalanishi va ular bilan birikib,
qo‘shilib ketishidir. Korrupsiya
–
xavfsizlikka tahdid soluvchi hodisa
va xufyona iqtisodiyotning ko‘rinishidir
53
.
Xalqaro hujjatlarda birinchi bor korrupsiya tushunchasiga BMT
Bosh Assambleyasining rezolyutsiyasi bilan 1979 yil 17 dekabrda
qabul qilingan “Huquqiy tartibotni saqlash bo‘yicha mansabdor
shaxslarning xulq-atvor kodeksi”da to‘xtalingan bo‘lib, unda
korrupsiya deganda “... mansabdor shaxsning har qanday shakldagi
mukofot evaziga o‘z mansab vakolatlari doirasida mazkur mukofotni
beruvchi shaxs manfaatlarini ko‘zlab, lavozim yo‘riqnomasi
qoidalarini buzgan holda yoki buzmasdan muayyan harakatlarni
bajarishi yoki harakatsizligi” tushuniladi deyilgan. BMT Bosh
Assambleyasining 1990 yil Gavanada korrupsiya muammolariga
bag‘ishlab o‘tkazilgan mintaqalararo seminarida qabul qilingan
Davlat xizmatchilari uchun xalqaro xulq-atvor kodeksida “korrupsiya
– bu mansabdor shaxslarning shaxsiy yoki guruh manfaatlarini
ko‘zlab mansabini suiiste’mol qilish, shuningdek, davlat
xizmatchilari tomonidan o‘zlari egallab turgan xizmat vazifalaridan
g‘ayriqonuniy foydalanish ko‘rinishlaridir”, deyiladi.
53
Qarang: Абулқосимов Ҳ.П., Абулқосимов М.Ҳ. Иқтисодиётга оид атама ва
тушунчаларнинг изоҳли луғати.-T.: “ABU MATBUOT-KONSALT”,2017.- 292-
бетлар.
Yevropa Kengashi guruhining korrupsiya muammolari bo‘yicha
1995 yil 22-24 fevralda Strasburgda o‘tkazilgan birinchi sessiyasida
“korrupsiya – davlat yoki xususiy tizim mansabdor shaxslarini
ularning mansab vakolatlari doirasida o‘zlarining vazifalarini buzib
bajarishlari uchun ularni pora evaziga og‘dirib olinishidir”, deb ta’rif
berilgan.
BMTning Korrupsiyaga qarshi konvensiyasida korrupsiyaga eng
qisqa, lekin keng qamrovli ta’rif quyidagicha berilgan: “Korrupsiya -
bu shaxsiy naf ko‘rish maqsadida davlat hokimiyatini suiiste’mol
qilishdir”. Korrupsiya – mansabdor shaxsning o‘z mansabi bo‘yicha
berilgan huquqlarini shaxsiy boylik orttirish maqsadlarida bevosita
suiiste’mol qilishidan iborat jinoyat. Mansabdor shaxslarni sotib
olish, ularning poraga sotilishi ham korrupsiya deyiladi. Korrupsiya
davlat apparati va parlament faoliyatida avj oladi. Saylanadigan
lavozimlarga va deputatlikka nomzodlar saylov kompaniyasini
o‘tkazishda xarajatlarni to‘lash korrupsiya ko‘rinishlaridan biridir.
Keyinchalik saylangan kishi turli imtiyozlar, yordam, xizmatlar
ko‘rsatib “o‘z qarzini” qaytaradi, uzadi. Aksariyat korrupsiya
lobbizm (monopoliyalarning qonunchilik organlari va amaldorlarga
tazyiq o‘tkazish bilan shug‘ullanadigan muassasa va agentlari tizimi)
bilan bog‘langan
54
.
O‘zbekiston Respublikasining “Korrupsiyaga qarshi kurash
to‘g‘risida”gi qonuniga binoan
korrupsiya
– shaxsning o‘z mansab
yoki xizmat mavqeidan shaxsiy manfaatlarini yoxud o‘zga
shaxslarning manfaatlarini ko‘zlab moddiy yoki nomoddiy naf olish
maqsadida qonunga xilof ravishda foydalanishi, xuddi shuningdek
bunday nafni qonunga xilof ravishda taqdim etish;
korrupsiyaga oid
huquqbuzarlik
– korrupsiya alomatlariga ega bo‘lgan, sodir
etilganligi uchun qonun hujjatlarida javobgarlik nazarda tutilgan
qilmish;
manfaatlar to‘qnashuvi
– shaxsiy (bevosita yoki bilvosita)
manfaatdorlik shaxsning mansab yoki xizmat majburiyatlarini lozim
darajada bajarishiga ta’sir ko‘rsatayotgan yoxud ta’sir ko‘rsatishi
mumkin bo‘lgan hamda shaxsiy manfaatdorlik bilan fuqarolarning,
54
Qarang: Абулқосимов Ҳ.П., Абулқосимов М.Ҳ. Иқтисодиётга оид атама ва
тушунчаларнинг изоҳли луғати.-T.: “ABU MATBUOT-KONSALT”,2017.- 292-293-
бетлар.
tashkilotlarning, jamiyatning yoki davlatning huquqlari va qonuniy
manfaatlari o‘rtasida qarama-qarshilik yuzaga kelayotgan yoki
yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan vaziyat
55
.
Umuman olganda, korrupsiya – bu o‘z xizmat lavozimidan
shaxsiy manfaatlar yo‘lida foydalanishdir. U yashirin iqtisodiyotning
asosiy turlaridan biri hisoblanadi. Shu sababdan, korrupsiyaning
iqtisodiy tahlili faqatgina kapitalistik dunyoda emas, balki sobiq
ittifoq hududida ham keng rivoj topgan
56
.
N. Makiavelli korrupsiyaga qiziqarli ta’rif bergan: shaxsiy
manfaatlar yo‘lida jamoa imkoniyatlaridan foydalanish. Korrupsiya –
bu faqatgina poraxo‘rlik emas, uning ko‘lami ancha keng. Bu
tushuncha o‘zida ham poraxo‘rlikni (kasbiy burchini bajarmaslik
uchun mukofot berish), ham nepotizmni, ham shaxsiy maqsadlarda
jamoa mablag‘larini noqonuniy o‘zlashtirishni mujassamlashtiradi.
Ko‘pincha korrupsiya deganda hukumat byurokratlari tomonidan
shaxsan boyib ketish uchun fuqarolardan pora, noqonuniy pul
daromadlari olish tushuniladi. Kengroq ma’noda olganda korrupsion
munosabatlarning ishtirokchilari bo‘lib faqatgina davlat amaldorlari
emas, balki firma menejerlari bo‘lishlari mumkin; porani faqatgina
pul bilan emas, balki boshqa shakllarda berish mumkin; korrupsion
munosabatlarning tashabbuskorlari sifatida davlat amaldorlari emas,
balki tadbirkorlar namoyon bo‘ladi.
O‘z xizmat lavozimini suiste’mol qilish shakllari turli-tumanligi
sababli, turli mezonlar bo‘yicha korrupsiyaniing turli shakllarini
ajratishadi (qarang: 5.1.1-jadval).
Do'stlaringiz bilan baham: | 
