Abu Rayxon Beruniy

Abu Rayxon Beruniy

(973-1048)

Beruniy 973 yil 4 sentabrda Xorazmda tavallud topgan. U ota-onadan erta yetim qolgan.

Matematika, jug’rofiya, yulduz ilmi, tibiiyot fanlariga oid ko’p kitoblarni o’qib chiqqan. Bulardan tashqari turkiy, fors va arab tillarini, qadimgi ajdodlarni tilini qunt bilan o’rgangan.

Beruniy 22 yoshida Xorazmni tashlab chiqib ketishga majbur bo’ldi. Avval u Afg’onistonning G’azna shahrida, so’ngra Xindistonda yashagan.

Beruniy hamma kitoblarida “Fan hamisha amaliyotga, kishilarning xo’jalik faoliyatiga xizmat qilsin” deb o’qitardi. U 75 yil umr ko’rgan. Shu davr ichida 150 dan ortiq asrlar yaratgan.


Abu Ali Ibn Sino

(990-1037)

Abu Ali Ibn Sino Afshona qishlog’ida 990 yilda amaldor oilasida tugilgan. Ibn Sino jaxon madanyatiga katta hisa qo’shgan mashhur ensiklopedist olim. Tabiatshinos, faylasuf, tilchi, shoir, huquqshunos, ahloqshunos astranomdir.

Ibn Sino asarlari 280 dan ortiqdir. Shulardan 40-dan ortig’i meditsinaga oid, 30 ga yaqini turli tabbiy fanlarga, 180 ta risolasi falsafa, mantiq, ruxshnoslik, geologiya, etika va ijtimoiy masalalarga, 3 risolasi musiqiy ilmga bagishlangan. Lekin bizga bu asarlarning 160 ga yaqini yetib kelgan. Asarlar orasidagi 18 jildli «Kitob uf-shifo» asarini falsafa bilimlar qomusi desa bo’ladi.


ALISHER NAVOIY

(1441-1501)

Navoiy ijodi O’zbek mumtoz adabiyotining eng yuksak bosqichidir. U ko’plab asarlar yozgan shoir. Alisher Navoiy o’zbek tili va adabiyotining dovrug’ini olamga yoydi. Shoirning avlodlarga qoldirgan eng buyuk obidalaridan biri “Hamsa” edi. “Hamsa”- beshlik degani. U besh mustaqil dostondan tashkil topgan. Har bir doston muayyan mavzu, voqeani masnaviy yo’li bilan yoritib beradi. “Hamsa” yozish ma’lum tarix va ananaga ega. Sharq adabiyotida “Hamsa” yozishni boshlab bergan buyuk ozarbayjon shoiri Nizomiy Ganjaviy (1141-1209) bo’ldi. U 1173-1201 yillarda, 28- yil davomida besh dostonni o’z ichiga olgan “Besh hazina” dostonini yaratdi . Oradan yuz yil o’tgach , Hindistonda ota-bobolari asli shahrisabzlik turkiy qabilalardan bo’lgan Xusrav Dexlaviy (1253-1325) unga javob qildi. Abiyotda hamsachilik ana’nasi paydo bo’ldi va u mahorat maydoniga aylandi.

Har bir asar”Hamsa”atalmog’i uchun:

1. Besh dostondan tashkil topmog’i;

2. Birinchi doston, albatta, pand-nasihat ruhidagi ta’limiy-axloqiy, falsafiy bo’lmog’i;

3. Ikkinchi doston Xusrav va Shirin mojorolariga bag’ishlanmog’i;

4. Uchinchi doston Layli va Majnun muhabbatini mavzu qilib olmog’i;

5. To’rtinchi doston Baxrom, beshinchi doston Iskandar haq1ida yozilmog’i shart edi.

XV asrda ikki buyuk hamsanavis-Navoiy va Jomiy maydonga chiqdilar.

Navoiy o’z “Xamsa”sini 1483-1485-yillarda yozib ,dostonlarni quyidagicha nomladi: “Hayrat ul-abror”, “Farxod va Shirin”, “Layli va Majnun”, “Sab’ai sayyor”, “Saddi Iskandariy”. Jomiy esa keyinroq “Xamsa”siga yana ikki doston qo’shib, “Haft avrang” “Yetti taxt” deb atadi.


ALI QUSHCHI

(1403-1474)
Mavlono Aloiddin Ali Ibn Qushchi Samarqandiy-mashhur astranom, Ulug`bekning qobilyatli shogirdi, zabardast olim, o’tkir mutaffakir edi.

Ali Qushchining ilmiy-tabiiy va falsafiy qarashlari muhim ahamiyatga egadir. Uning 16-17 asarlarida orta va Yaqin Sharq mamlakatlarida matematika fanining rivojlanishida ta’sir ko’rsatgan “Arifmetikaga oid risola”, “Kasr sonlar haqida risola”, “Al Muhammadiy risolasi” kabi asarlari bor. Olim arab, fors tillarini mukammal bilgan. Ali Qushchi falsafa, huquq, adabiyot, tarihga oid kitoblarga ham ko’p sharhlar bitgan.


ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBUR

(1483-1530)
Temurylar avlodining yirik bir xalqasini tashkil etgan.Zahirddin Muhammad Boburga podsholik martabasi juda erta nasib etgan. Oz yurtiga sigmay “oyog etgancha ”ketishga majbur bolgan. Avval Avgoniston songroq Hindistonini zabt etib,musofrchilikda shoh tahtini egaladi.

Hozirgacha ilim hazinasiga kelib qoshilgan asarlari bor . Ular –uncha tolliq bolmagan bir davoni,islom dinini asoslarni bayon etuvchi “Muboyin” nomli sheriy risolasi, “Volidiya” nomliy kitobchaning sheriy risolasi, ‘Bolida’ nomli kitobchaning sheriy tarjimasi , o`zi ixtiro qilgan ‘Xatti Boburiy’ nomi bilan mashhur alifbo jadvali, ‘Boburnoma’ asari.

Bobur Agra shahrida vafot etgan, jasadi vaqtinchalik Nurafshon bog`iga qo`yilgan, keyinchalik uning vasiyatiga bilan xoki Qobulda ‘Bog`I Bobur’ ga qo`yilgan.


FAROBIY

(875-950)

Abu Nasr Forobiy qomusiy bilim egasi bo`lgan. Uning falsafa, mantiq, matematika, fizika, kimyo, tabobat, tabiat hodisalari, tilshunoslik, sheriyat, notiqlik, sanat, ahloq, talim-tarbiya va boshqa sohalarga oid asarlari keyinchalik boshqa tillarga tarjima qilinib, dunyoga keng tarqalgan.

Farobiy 160dan ortiq asar yaratgan bo`lsada, afsuski ulardan bizga 40ga yaqini yetib kelgan xolos.

Forobiy kamtar va kamsuqim inson bo`lib, faqirona kun kechirgan. Saroy olimi bo`lishni istamagan.

Umri oxirida Misrda, so`ng Damashqda yashab o`sha yerda vafot etgan.

Ulug` sharq olimining merosi keyingi avlodlar uchun katta xazinadir.

MUXAMAD IBN

MUSO XORAZMIY

(783-847)

Muso Al Xorazmiy 783-yili Xorazmda tug’ilgan. Yoshligidan ilm-fanga qiziqqan. Qunt bilan arab, hind, fors va yunon tillarini o’rgangan. Shu tillarda ko’p kitoblar mutola qilgan. Xorazmiy (813-833) ”Bayt ul-hikma”da mudis sifatida faoliyat ko’rsatadi. Xorazmiy 20-dan ortiq asarlar yozadi. ”Aljabr va al-muqobala”, ”Hind hisobi haqida”, ”Yer surati”, ”Zij”, ”Kitob at-tarix” va boshqalar.

“Aljabr va al-muqobala” kitobini ahamiyati nihoyatda katta. ”Ziji” asari dastlabki astronomik asar bo’lib, u faqat Sharqdagina emas, G’arbda ham astronomiya fani rivoji uchun katta hizmat ko’rsatgan.

Mavzu :_____________________________

Bajardi :__________________

Tekshirdi :________________

Toshkent-2010