Abu rayhon beruniy nomidagi toshkent davlat texnika universiteti payvand konstruksiyalarini

3.7-rasm.
Manipulatorlar va pozisionerlar: 
a-konsol manipulator, b,c-karusel manipulyatorlar, d-aylanayotgan shaybaning 
og‘ish burchagini 90° gacha o‘zgartirish uchun ishlatiladigan domkratlari bor 
manipulator, 9-16 t gacha yuk ko‘tara oladigan pozisioner 

---

32
3.8-rasm.
Ramalarni payvandlash uchun mo‘ljallangan konduktor
: 
1-konduktor karkasi, 2-payvandlanadigan rama, 3-vint qisqichlar, 
4-dildiratgichlar
3.9-rasm.
Oz seriyalab va yakkalab ishlab chiqarishda korpus konstruksiyalarni 
yig‘ishda ishlatiladigan pnevmoqisqichlari bor universal yig‘uv stendi: 
1-stol, 2-ko‘chma aravacha, 3-pnevmoqisqichlar, 4-payvandlanadigan buyum. 
 
 
 
 
 
 

---

33
3.3. Payvandlash mexanik jihozlar klassifikasiyasi 
 
 
 
 

---

34
3.4. Moslamalarni loyihalash tartibi 
 
Payvand konstruksiyani tayyorlash texnolosiyasini ishlab chiqish 
jarayonida kerakli bo‘lgan yig‘ish va payvandlash moslamalar ro‘yxati 
tuziladi. Bu moslamalarni qo‘llash bilan ishlab chiqariladigan buyum 
sifati oshiriladi, shu bilan birga buyum tannarxi arzonlashadi. Shuning 
uchun yangi moslamani loyihalash va tayyorlash iqtisodiy jihatdan 
o‘zini oqlashi kerak. Yig‘ish va payvandlash qurilmalarini mustahkam-
lik va qattiqlikka hisoblashda buyum va moslamaning o‘zaro kuch ta’si-
rini hisobga olish kerak. Buning uchun birinchi navbatda buyumni 
payvandlash va sovishi davrida deformasiyalanishi natijasida hosil 
bo‘ladigan ko‘chishlarni chegaralovchi kuchlarni aniqlash kerak. Keyin 
esa tutashadigan detallarni zich yig‘ishda va mahalliy tirqishlarni 
kamaytirishda elementlarni bukish uchun kerakli kuch aniqlanadi. 
Shundan so‘ng qoldiq payvandlash deformasiyalarini o‘rnini qoplash 
maqsadida dastlabki deformasiyalash uchun kerak bo‘ladigan kuch aniq-
lanadi. Moslamalarni loyihalashda quyidagilarni hisobga olish kerak.
1) yig‘ish moslamasida uning massasi va buyum massasi, shu-
ningdek qisqichlar hosil qiladigan kuch hisobga olinishi kerak. Moslama 
konstruksiyasi mustahkamligi ta’minlanishi kerak. Buyumni yig‘ish 
jarayonida uni aylantirishga to‘g‘ri kelganda eng noqulay holatda ay-
lantirish mexanizmini hosil bo‘ladigan kuchni hisobga olish kerak. 
2) yig‘ish-payvandlash yoki payvandlash moslamalarini ko‘pchiligi 
payvandlashdan hosil bo‘ladigan deformasiyalarni kamaytirishga xizmat 
qilmaydi, payvandlash davrida va undan so‘ng detallar tomonidan ortiq-
cha kuch hosil bo‘lmaydi. Bu moslamalarda buyumni chiqarib olish qi-
yinchilik tug‘dirmasligi kerak. 
3) ba’zi moslamalar, deformasiyalarga qarshi kurashni ta‘minlash 
uchun mo‘ljallanmagan bo‘lsa-da uning detallari payvandlanuvchi bu-
yum tomonidan kuch ta‘sirida bo‘ladi. Bunday hollarda buyum va mos-
lamaning birgalikda deformasiyasi moslamada plastik deformasiya kel-
tirib chiqarmasligi kerak. 
4) ba’zi moslamalar payvandlash deformasiyalarini kamaytirishga 
xizmat qiladi. Ammo moslamada hosil bo‘ladigan katta qiymatdagi 
kuchlar natijasida payvand birikma zonasidagi bo‘ylama va ko‘ndalang 
qisqarishlarni yo‘qotish qiyinchilik tug‘diradi. Bu holda moslamalarni 
hisoblashning quyidagi ko‘rinishlari mavjud: 
a) moslamada detallar qattiq mahkamlanadi, payvandlashdan avval 
dastlabki deformasiyalash ko‘zda tutilmagan. Agar moslamada vaq-

---

35
tinchalik ko‘chishlar ko‘zda tutilgan bo‘lsa, u holda moslamani loyi-
halash yuqorida ko‘rsatilgandek amalga oshiriladi. 
b) payvandlash vaqtida hosil bo‘ladigan qoldiq deformasiyalarni ol-
dini olish maqsadida oldindan dastlabki deformasiyalashni amalga oshi-
rish moslamasi.
5) payvandlanayotgan buyum qattiq mahkamlangan bo‘lib, qoldiq 
kuchlanishlar va payvandlash deformasiyalarni yo‘qotish maqsadida bu-
yum moslama bilan birgalikda termik ishlovdan o‘tkaziladi. Moslamani 
loyihalash uchun buyumni to‘g‘rilashga kerak bo‘ladigan kuchlar hi-
sobga olinadi.