|
14 - rasm
. Yer poʻsti litosfera plitalari.Kichik va mikroplitalar. X-Xuan-de-Fuka,-
Ka-Kokos,K-Karib, A-Arabiston,, Kt-Xitoy,I-Xindu-Xitoy,O-Oxota, F-Filippin.
1-Divergent chegeralar(Spreding oʻqlari.)
2-Konvergent chegaralar (subduksiya, kam xollarda kolliziya zonalari)
3-Transform yoriqlar va boshqa chegeralar
4-litosfera plitalari xarakatlarining “mutlaq” vektorlari.
Geosinklinal burmachang o ʻlkalar. Ilk bora amerikalik
geolog Dj.Xoll (1857 y.) dengiz (cho ʻkindi) jinslari bilan
toʻlgan chuqur va keng cho ʻkmalar oʻrnida burmachang tog ʻli
oʻlkalar yuzaga kelishini ta ʻkidlagan edi. 1873 -yilda amerikalik
Dj.Daena
sinklinal
shaklidagi
va
planetar
mi qyosdagi
(masshtabdagi) bunday ch oʻkmalarni geosinklinallar deb atadi.
Ularning rivojlanishini oxirgi bosqichida maydonlarining ayrim
qismlarini burmachang tog ʻli oʻlkalarga va platformalarga
boʻlinishi XXasr oxirlarigacha isbotlanib kelingan. Lekin
XXasr
oxirida
"plitalar
tektonikasi"
nazariyasi
paydo
boʻlganidan soʻng bu strukturalarni ng hosil boʻlish mexanizmi
geodinamik nuqtai nazardan nisbatan boshqacha tushintirib
berila boshlandi. Ammo biz geosinklinallarning rivojlanish
123
mexanizmi toʻgʻrisida soʻz yuritmasdan , bu koʻrinishdagi
strukturalarning mavjudligini inkor etmagan holda, ularni Yer
poʻsti
taraqqiyotida
qa yerlarda
rivojlanganligini
ajratib
koʻrsatamiz. Yer poʻsti taraqqiyotida bir nechta burmachanglik
roʻy bergan, yaʻni katta maydonlar cho ʻkib, choʻkindi jinslar
toʻplamini yuzaga keltirgan. Bunday maydonlar tektonik
harakatlar, magmatizmni faolligi natijasida va oʻz rivojlanish
bosqichining so ʻngida burmachang o ʻlkalar shakliga kelgan.
Keyingi geologik vaq tda Yer poʻstini boshqa qismida (yoki
oldingisini o ʻrnida) rivojlanish qayta ro ʻy bergan. Uning
maydoni oldingisidan katta yoki kichik bo ʻlishi yoki boshqa
belgilari bilan farq qilishi mumkin. Umuman Yer po ʻstida
burmachanglikni asosan quyidagi bosqichlari ajratilgan: Baykal
(yuqori proterazoy) , kaledon (kembriy-erta devongacha bo ʻlgan
davr), gertsin (o ʻrta devon-perm), kimirek yoki mezozoy (trias
erta boʻr) va alp yoki kaynozoy (kechki bo ʻr-hozirgi vaqt)
burmachangligi. Burmachang orogen (tog ʻ) oʻlkalarda kichik
toifadagi antiklinoriy va gorst, sinklinoriy va graben hamda
boshqa strukturalar rivojlangan b oʻladi.
Platforma viloyatlari. Platformalar—bu Yer poʻstining
nisbatan su st tektonik harakatlar mansub bo ʻlgan boʻlaklaridir.
Ular ikki qavatli (asos yoki zamin va qoplam) o ʻziga xos
tuzilishga ega. Quyi qavat - zaminining xarakterli tomonlariga
quyidagilar kiradi:
1) katta qalinlikda hosil boʻlgan jinslar va bu jinslarning
burmachanglik
hamda
metomorfizm
jarayonlari
ta ʻsirida
oʻzgarganligi;
2) zamini va qoplamini tashkil qilgan jinslar oralig ʻida
uzoq geologik vaqt davom etgan tanaf fus va uning natijasida
yuzaga kelgan burchakli nomunosiblik ;
3) turli magmatik jinslarning keng rivojlanganligi. Yuqori
qavat-qoplami - choʻkindi va vulqon jinslaridan tashkil topgan
boʻlib, deyarli bukilmagan , gorizontal yoki bir oz qiya holda
124
joylashgan qatlamlardan tashkil topgan ( qatlamlarni yotish
burchagi 3°-8°gacha) boʻladi.
Platforma qoplamasi zaminiga nisbatan ancha yosh
boʻladi. Platformalar zaminining (asosining) geologik yoshiga
qarab qadimgi va yosh platformalarga ajratiladi. Qadimgi
platformalarning zamini arxey va proterozoy eralarida hosil
boʻlgan tor jinslaridan tashkil topgan, ustki qismi keyingi
davrlarga mansub. Qadimgi platformalarga Sibir, Xindiston,
Xitoy, Afrika. Shimoliy Amerika, Janubiy Amerika, Avstra liya,
Sharqiy Yevropa platformalari misol b oʻla oladi. Yosh
platformalarning
zamini
paleozoy
erasiga
ta aluqli
togʻ
jinslaridan tuzilgan. Ular ustida yotuvchi qoplama jinslar
yuqori paleozoy, mezozoy va kaynozoy eralarida hosil boʻlgan.
Yosh platformalarga Gʻarbiy Sibir, Turon pasttekisligi va
boshqalar misol boʻla oladi. Qadimgi platformalar tektonik
harakatlar jihatidan yosh platformalarga nisbatan ancha
tinchroq hisoblanadi. Platformalarning bir qismi uzoq vaqt
davom yetadigan koʻtarilish natijasida cho ʻkindi jinslar bilan
qoplanmaydi va qalqon (shit) deb ataladigan strukturalarni
yuzaga keltirad i. Boshqa qismining uzoq, vaqt davomida
choʻkishi natijasida plita deb ataladigan struktura yuzaga
keladi. U deyarli gorizontal yot gan va qalinligi 3 -5km lik
choʻkindi jinslardan iboratdir. Platformalarga qiya va keng
boʻlib egilgan (sinekliza) va k oʻtarilgan (antekliza) yirik
strukturalar xosdir. Ularning ichida esa antiklinal va sinklinal
strukturalar juda k oʻp uchraydi. Bulardan tash qari koʻtarilma
va choʻkma strukturalar ham uchraydi. Platformalarning
maydoni bir necha, xatto bir necha oʻn million kv.km ni tashkil
etishi mumkin.
Rift deb ataladigan struktura elementlariga ham aloxida
eʻtibor berish kerak. Rift —bu Yer poʻstini grabensifat
kengayayotgan bo ʻlaklaridir (viloyatlaridir). Ularga tektonik
harakatlarning faolligi t oʻgʻri keladi. Bir-biri bilan bog ʻliq,
125
boʻlgan rift zonalari rift sistemalarini hosil qiladi. Tuzilishiga
qarab riftlar quyidagilarga b oʻlinadi:
1) Okean riftlari (O ʻrta-Atlantika, Sharqiy Tinch okeani,
Oʻrta Hindiston); ularga transform uzilmalar mansubdir;
2) Kontinental riftlar (Shar qiy Afrika, Reyn, Baykal va
boshqalar);
3) Kontinentlararo riftlar (Aden b oʻgʻozi, Qizil dengiz,
Kaliforniya boʻgʻozi) (15-rasm).
Yer poʻstining har bir struktura elementiga maʻlum turdagi
foydali qazilma konlari t oʻgʻri keladi. Masalan: rudali foydali
qazilmalar magmatizm rivojlangan
mintaalarda; chekka
choʻkmalarda
toshkoʻmir,
tuz,
neft
va
gaz;
platforma
fundamentining
qadimgi
jinslari
tarkibida
temir,
mis ,
qoʻrgʻoshin, molibden, grafit, olmos; platformaning qoplama
jinslarida neft va gaz konlarini uchratish mumkin. yozuvsiz
haritada struktura elementlarin i ajratish lozim.
Struktura elementlarini ajratish burmachanlik yoshiga
qarab bajarilishi kerak. Chunk i geosinklinal oʻlkalarning
rivojlanishini
oxirgi
bosqichiga
kelib,
bu
maydonlarda
burmachang
oʻlkalarda
platformalar
yuzaga
keladi.
Burmachang o ʻlkalarni yoshiga qarab quyidagi ranglar bilan
ajratamiz:
baykal
burmachangligi —pushtirang,
kaledon —
jigarrang, geriin —koʻk, kimmeriy (mezozoy) —yashil, alp
(kaynazoy)—sariq.
Qadimgi
platformalarni
qizil,
yosh
platformalarning plitalarini zarr gʻaldoq rang bilan ajratamiz.
Bulardan tashqari yana yirik grabenlar, o ʻrta okean ch oʻqqilari,
rift strukturalari va okean novlari ajr atiladi (15-rasm).
126
Do'stlaringiz bilan baham: | 
