Abu ali ibn sino nomidagi buxoro davlat tibbiyot

Aqliy mehnat vaqtida energiya almashinuvi
. Aqliy mehnat vaqtida energiya jismoniy 
mehnatdagiga nisbatan ancha kam sarflanadi. Ogir xisob chikarish, kitob ustida ishlash va akliy 
mexnatning boshqa turlari, xarakat bilan davom etmasa, energiya sarfini tamomila tinch 

---

34 
xolatdagiga nisbatan salgina (2-3%) oshiradi. Ammo ko’pincha, ayniksa ish bajaruvchi 
xayajonlanganda (lektor, artist, yozuvchi, orator va boshqalar), akliy mexnatning ba`zi turlari 
muskullar faoliyati bilan davom etadi, shu sababli energiya sarfi ortishi mumkin. Boshdan 
kechirilgan ruxiy kechinma modda almashinuvini bir necha kungacha 11-19% orttirishi mumkin. 
Tekshirilayotgan kishiga ogir jismoniy mexnat kilayapsan deb ishontirilsa, u garchi ish 
bajarmasa xam, modda almashinuvi ko’pincha ikki baravar va undan xam ko`proq ortishi 
mumkin. Bu dalillar modda almashinuvi va energiya sarfi bosh miya yarim sharlari pustlogining 
ta`sirida uzgara olishini isbot etadi. Ovqatning spetsifik dinamik ta`siri. Ovqat eyish va 
xujayralarning ozuk moddalarini uzlashtirishi modda almashinuvi intensivligini kuchaytirib, 
energiya sarfini oshiradi. Modda va energiya almashinuvining shu tarika kuchayishi ovqatning 
spetsifik dinamik ta`siri deb atalgan. Oqsilli ovqatning spetsifik-dinamik ta`siri ayniksa katta: u 
modda almashinuvini o’rta xisobda 30% oshiradi. Uglevod va yoglarning spetsifik dinamik ta`siri 
oqsillarnikiga qaraganda kamrok. Odam uglevod va yoglarni iste`mol kilganda modda 
almashinuvi 4-15% ortadi (turli olimlarning ma`lumotlari xar xil). 
TERMOREGULYATSIYA 
Gavda temperaturasi va izotermiya
. Odam va oliy hayvonlarning gavda temperaturasi tashqi 
muxit temperaturasining uzgarishiga karamay doim deyarli bir darajada turadi. Gavda 
temperaturasining bunday doimiyligi izotermiya deb yuritiladi. Izotermiya fakat gomoyoterm, 
yoki issiqQonli deb ataluvchi hayvonlarga xos. Gavda temperaturasi uzgaruvchan bo’iib, tashqi 
muxit temperaturasidan oz farkkiluvchi, ya`ni poykiloterm, yoki sovukQonli hayvonlarda 
izotermiya yo’k. Izotermiya ontogenez jarayonida asta-sekin rivojlanadi. YAngi tugilgan bolalarda 
gavda temperaturasini doim bir darajada saklab turishkobiliyati uncha mukammal rivojlanmagan. 
SHunga kura tashqi muxit temperaturasi katta yoshdagi odamlarga ta`sir etmaydigan darajada 
uzgarganda bola organizm sovib (gipotermiya) yoki kizib (gipetermiya) ketishi mumkin. 
Xuddi shuningdek, muskullar bilan kilinadigan ozgina ish, masalan, bolaning uzok chinkirishi 
bilan bog’liq bulgan muskullar ishi gavda temperaturasini oshirishi mumkin. CHala tugilgan 
bolalar organizmi gavda temperaturasini doim bir darajada saklab turishga yanada kamrokkodir: 
ularning gavda temperaturasi tashqi muxit temperaturasiga ko`proqbog’liq.Organ va tukimalar 
temperaturasini, shuningdek butun organizm temperaturasini isiklik xosil bo’lish intensivligiga va 
issiqlik yukotishmiqdoriga bog’liq. Betuxtov ruy beruvchi va issiqlikchiqishi bilan davom etuvchi 
ekzotermik reaktsiyalar oqibatidaissiqlikxosil bo`ladi. Bu reaktsiyalar barcha organlar va 
tukimalarda ruy beradi, lekin intensivligi bir xil bo’lmaydi. Muskul tukimasi, jigar, buyraklar kabi 
aktiv ish bajaruvchi tukima va organlar aktivligi kamrok tukima va organlar (kushuvchi tukima, 
suyak, togaylar)ga qaraganda ko`proqissiqlik chikaradi. 
Organ va tuqimalarning issiqlik yukotishi ularning olgan urniga ko`proqbog’liq: teri, skelet 
muskullari singari yuzarokda yotgan organlar sovukdan muxofaza kilingan ichki organlarga 
qaraganda ko`proqissiqlik chikaradi va tezrok soviydi. Turli organlar temperaturasining turlicha 
bo’lishi yukorida aytilgandan anikkurinib turibdi. Gavdaning ichkarisida yotgan va kup issiqlik 
chikaradigan jigar temperaturasi odamda eng yukori (37,8-380), teri temperaturasi esa ancha 
pastdir (badanning kiyim bilan berkilgan joylarida 29,5-33,90).Bundan anglashiladiki, «gavda 
temperaturasi» degan tushuncha shartli tushunchadir, chunki gavdaning turli qismlaridagi 
temperatura bir-biridan katta farkqiladi. eng yirik tomirlardagi Qon temperaturasi butun 
organizmning o’rtacha temperaturasi xammadan yaxshirok ta`riflab beradi, chunki tomirlarda 
yuradigan Qon aktiv tukimalarda isiydi, ularni shu tarika sovutadi va terida sovib, uni ayni vaqtda 
isitadi. 
Odamning gavda temperaturasi odatda qo’ltiqdan ulchanib, shu asosda fikr yuritiladi.Soglom 
odamning qo’ltiqdan ulchangan temperaturasi 36,5-36,90.Klinikada ko’pincha (asosan emadigan 
bolalarda) gavda temperaturasi rectum-da aniklanadi, bu erdagi temperatura qo’ltiqdagidan ancha 

---

35 
yukori bo’iib, soglom odamda o’rta xisob bilan 37,2-37,50 ga teng. Gavda temperaturasi doimiy 
bo’lmay, balki sutka davomida 0,5-0,70 ga uzgarib turadi. Gavda temperaturasi kechkurun soat 4-
6 da eng yukori (maksimal), ertalab soat 3-4 da esa eng past (minimal) bo`ladi.
Gavda temperaturasining bu uzgarishi yashashsharoitiga bog’liq: tinchlik va uyku gavda 
temperaturasini pasaytiradi, muskullar bilan kilanadigan ish esa uni orttiradi.SHu sababli tungi 
smenalarda uzok ishlaydigan ishchilarda temperatura yukorida aytilganning teskarisicha uzgarishi 
mumkin. Butun organizmda issiqlik xosil bo’lishi va issiqlik yukotish bir-biriga teng bulgandagina 
odamning gavda temperaturasini doim bir darajada turishi mumkin. Bunga termoregulyatsiyaning 
fiziologik mexanizmlari yordam beradi. Umuman termoregulyatsiyani fizikaviy va ximiyaviy 
termoregulyatsiyaga ajratish rasm bo’iibketgan. Ximiyaviy termoregulyatsiya organizmda 
issiqlik xosil bo’lishini kuchaytirish yoki susaytirish, ya`ni organizmda moddalar almashinuv 
intensivligini kuchaytirish va kamaytirish yuli bilan yuzaga chiqadi. Fizikaviy termoregulyatsiya 
gavdadan issiqlik chikish intensivligini uzgartirish yuli bilan amalga oshadi. 
Kimyoviy termoregulyatsiya. Moddalar almashinuv intensivligini, demak, issiqlik xosil bo’lish 
intensivligini xam belgilab beruvchi faktorlardan biri tashqi muxit temperaturasidir. 
Tashqi muxit temperaturasi kutarilib 25-300 ga etganda moddalar almashinuvi va issiqlik xosil 
bo’lishi bir oz kamayadi. Tashqi muxit temperatura kamayib 150 dan pastga tushganda issiqlik 
xosil bo’lishi ancha kuchayadi. Tashqi temperatura optimal temperaturadan, yokikomfort 
zonasidan past bo’lsa, issiqlik xosil bo’lishi ancha kuchayadi. Odatdagi engil kiyim kiyilganda 
komfort zonasi 18-200 atrofida, yalangoch odam uchun esa 280 bo`ladi. Odam suvda turganda 
optimal temperatura havoda turishdagiga nisbatan ancha yukori bo`ladi. Bunga sabab shuki, 
suvning issiqlik sigimi va issiqo’tkazuvchanligi yukori bulgani uchun gavdani havoga nisbatan 14 
baravar kuchlirok sovutadi. SHu sababli bir oz sovuk vannaga tushish moddalar almashinuvini shu 
temperaturadagi havoga nisbatan ko`proq oshiradi. 
Tashqi muhit temperaturasi pasayganda issiqlik xosil bo’lishining kuchayishi gavdani 
sovushdan saklashda katta axamiyatga ega. Muskullar qisqarganda ularda eng kup issiqlik xosil 
bo`ladi. Odam xatto kimirlamay yotib muskullarini taranglasa, unda oksidlanishjarayonlari va shu 
bilan birga issiqlik xosil bo’lishi muskullarni bushashtirish yotgandagiga nisbatan 10% oshadi va 
undan xam kuchayadi. Uncha katta bo’lmagan xarakat aktivligi issiqlik xosil bo’lishini 25% 
orttiradi. YUrish energiya sarfini 60-80% oshiradi, ogir ishda esa energiya sarfi 400-500% 
kupayishi mumkin. Odam sovuksharoitda bulganda muskullarda issiqlik xosil bo’lish ortadi. 
Bunga sabab shuki, gavda yuzasida temperaturaning pasayishi sovukni sezuvchi teri 
retseptorlariga ta`sir etib, refleks yuli bilan muskullarning ixtiyorsiz ravishda betartib qisqarishini 
ko`zgaydi, bu esa odamning titrashida (diydirashida) namoyon bo`ladi. Ayni vaqtda organizmning 
energiya sarfi ancha ortadi, muskullarda kislorod va uglevodlar ko`proq iste`mol kilinadi, natijada 
issiqlik xam ko`proq xosil bo`ladi. 
Shunday qilib, sovukda «kaltirash» yoki titrash – muskullarda ko`proqissiqlik xosil qilish yuli 
bilan gavda temperaturasi refleks yuli bilan boshqarilayotganining namoyon bo’lishidir. 
Titrashissiqlik xosil bo’lishini nechoglik orttira olishini sun`iy titrashda (imitatsiya) issiqlik xosil 
bo’lishi 200% ortishidan kursa bo`ladi. Titrashning termoregulyatsiyadagi axamiyati yana shu 
bilan xam isbot etiladiki, organizmga relaksantlar (nervdan muskulga nerv impul’slarining utishini 
buzadigan va muskullarning refleks yuli bilan betartib qisqarishini, ya`ni titrashni shu tarika 
bartaraf qiladigan moddalar) yuborilgan bo’lsa, badan sovutilganda gavda temperaturasi tezrok 
pasayadi. 
Kimyoviy termoregulyatsiyada muskullardan tashkari jigar va buyrak xam katta rol’ uynaydi. 
Jigar venasining Qonidagi temperatura jigar arteriyasining temperaturasidan yukori, bu esa jigarda 
issiqlikko`proq xosil bo’lishini ko’rsatadi. Badan sovuganda jigarning issiqlik xosil qilishi 
kuchayadi. Organizmda oqsil, uglevod, yoglarning oksidlanib parchalanishi natijasida energiya 

---

36 
yuzaga chiqadi. Modomiki shunday ekan, oksidlanishjarayonlarini boshqaruvchi barcha 
mexanizmlar issiqlik xosil bo’lishini xam boshqaradi albatta. 
Fizikaviy termoregulyatsiya. Tashqi muxit temperaturasi kutarilganda gavda temperaturasining 
doim bir darajada saklanishida fizikaviy termoregulyatsiya muxim rol’ uynaydi. Tashqi muxit 
temperaturasi gavda temperaturasiga yakin yoki teng bo’lsa, moddalar almashinuvi susayadi-yu, 
organizmni kizib ketishdan saklay olmaydi, chunki organizmda anchagina issiqlik baribir xosil 
bulaveradi. Bunday xollarda issiqlikni ko`proq chikarib yuborish yuli bilan ruyobga chiqadigan 
fizikaviy termoregulyatsiya izotermiyani saklashda asosiy axamiyatga ega bo`ladi.
Organizmda xosil bo`ladigan issiqlik asosan issiqlikni nurlashtirish (radiatsion issiqlik yukotish) 
va issiqo’tkazish (Qonvektsion issiqlik yukotish) yuli bilan, ya`ni issiqlikni teridan bevosita 
havoga yoki teriga tegib turgan buyumlarga o’tkazish yuli bilan chikib ketadi. Katta yoshli odam 
tinch yotganda tashkariga beriladigan jami issiqlikning kariyb 70 protsentini issiqo’tkazish (kariyb 
15%) va issiqlikning nurlantirish (55%) yuli bilan chikarib yuboradi. 
Odatdagi sharoitda aktiv ish bajarilmaganda kariyb 27% issiqlik teri va o’pkayuzasidan suv 
buglanishi yuli bilan chikib ketadi. Ter bezlari orqali bir sutkada kariyb 500 ml, o’pkadan esa 
kariyb 350 ml suv buglanishini va 1 ml suvning buglanishiga 0,58 kkal zarurligini xisobga olsak, 
gavdadan suv buglanib ketishiga 500 kkal sarflanadi. Gavdadan yukoladigan issiqlikning 3 
protsenti nafasdan chiqadigan havoning isishiga sarf bo`ladi, shuningdek axlat va siydik bilan 
chikib ketadi. 
Odamning kiyimi issiqlik chikib ketishini kamaytirishga xizmat qiladi. Ayni vaqtda gavda 
bilan kiyim orasidagi xarakatsiz havokatlami issiqlikning chikib ketishiga tuskinlikqiladi, chunki 
havoissiqlikni yaxshi o’tkazmaydi. Kiyim ostidagi havo temperaturasi 300 ga etadi. Gavdaning 
ochik joylari issiqlikni yukotadi, chunki gavda yuzasidagi havo doim almashinib turadi. SHu 
sababli gavdaning ochik joylaridagi teri temperaturasi kiyim bilan berkilgan joylardagi teri 
temperaturasiga nisbatan pastrok bo`ladi. Teri ostidagi yog kletchatkasi xam issiqlik yukolishini 
ancha kamaytiradi, chunki yogning issiqo’tkazuvchanligi kam. 
Issiqlik nurlanishini va issiqliko’tkazilishini birgalikda kuzdan kechirish mumkin, chunki ular 
xamisha parallel ravishda uzgaradi va bir faktorga, ya`ni teri temperaturasi bilan tashqi muxit 
temperaturasining farkiga bog’liq bo`ladi. Teri temperaturasi, demak, issiqlik nurlanishining xam 
issiqliko’tkazilishining xam intensivligi birinchidan, tomirlardagi Qonkayta taksimlanganda, 
ikkinchidan tsirkulyatsiyadagi Qonmiqdori uzgarganda uzgarishi mumkin. Xar xil tomirlardagi 
Qonkuyidagicha kayta taksimlanadi: sovukda terining qon tomirlari, asosan arteriolalari torayadi 
va korin bo`shlig’idagi organlarning tomirlariga ko`proqqon utadi. Terining yuzakavatlari ozgina 
issiqqon olgani tufayli issiqlikni kamrok nurlantiradi va atrofidagi muxitni kam isitadi, natijada 
issiqlik chikib ketishi kamayadi. Oyoq-qo’l terisi kattik sovunganda arteriya-vena anastomozlari 
ochilib, teri kapillyarlariga qonkelishini kamaytiradi va shu bilan issiqlik chikib ketishiga 
tuskinlikqiladi. 
Tevarak-atrofdagi muxit temperaturasi yukori bo’lsa, teri tomirlari kengayadi, teriga 
issiqQonko`proqkelib, uning temperaturasini oshiradi, natijada issiqlik nurlanishi xam, 
issiqliko’tkazilishi xam ortadi. Tashqi muxit temperaturasi kutarilganda tukimalardagi suvning 
Qonga utishi, shuningdek talok va boshqaQon depolaridan Qon aylanish sistemasiga kushimcha 
miqdorda Qonchiqishi tufayli tsirkulyatsiyadagi Qonmiqdori kupayadi. Sovukda karama-karshi 
jarayonlar ruy berishi sababli tsirkulyatsiyadagi Qonmiqdori kamayadi. TSirkulyatsiyadagi 
Qonmiqdori ortganda teridan utadigan Qonmiqdori xam kupayadi, bu esa tashqi muxitga teridan 
issiqlik utishini kuchaytiradi. 
Tevarak-atrofdagi muxit temperaturasi kutarilganda badandan ter buglanishi gavda 
temperaturasini doim bir darajada saklash uchun katta axamiyatga ega. YUkori temperaturada 
organizm shu yul bilan kup issiqlik chikaradi. Gavda temperaturasini doim bir darajada saklash 

---

37 
uchun terlashning axamiyati kuyidagicha xisobdan yakkol kurinadi: tropiklarda tashqi muxit 
temperaturasi 370 gacha etadi, ya`ni odamning gavda temperaturasiga teng bo`ladi. Buning 
ma`nosi shuki, tropiklarda yashovchi odam organizmda xosil buluvchi issiqlikni nurlantirish va 
o’tkazish yuli bilan chikara olmaydi. Bu xolda suvni buglantirishissiqlik chikarishning birdan-bir 
yuli bo’iibkoladi. Bir sutkada o’rta xisob bilan 2400-2800 kkalissiqlik xosil bo’lishini va gavda 
yuzasidan 1 g suv buglanganda 0,58 kkalissiqlik sarflanishini bilib, shu sharoitda odamning gavda 
temperaturasini doim bir darajada saklash uchun 4,5 l suv buglanishi zarurligini aniklaymiz. 
Tevarak-atrofdagi muxit temperaturasi yukori bulganda muskullari bilan zur berib ishlayotgan 
odam ayniksa kup terlaydi, chunki bunda organizmda issiqlikkup xosil bo`ladi. Issiq tsex 
ishchilari juda ogir ish bajarganda bir kunda 12 litrgacha ter chiqishi mumkin. 
Suvning buglanishi havoning nisbiy namligiga bog’liq; suv buglari bilan tuyingan havoda suv 
buglana olmaydi. SHu sababli atmosfera namligi kup bulgan sharoitda yukori temperatura 
organizmga atmosfera namligi kam bulgan sharoitdagiga nisbatan ogirrok ta`sir etadi. Suv buglari 
bilan tuyingan havoda, masalan, xammomda ter kup chiqadi-yu, buglanmaydi va teridan okib 
tushadi. Bunday terlashissiqlikni chikarishga yordam bermaydi, terning badandan buglanuvchi 
qismi issiqlikni chikarish uchun axamiyatli (terning shu qismi “effektiv terlashni” tashqil etadi). 
Havoni o’tkazmaydigan, terning buglanishiga tuskinlikqiladigan (charmdan, rezinadan tikilgan) 
kiyim xam nokulay: kiyim bilan gavda orasidagi havo suv buglari bilan tez tuyinib, terning yana 
buglanishi tuxtab koladi. Gavda temperaturasini doim bir darajada saklashda badandan suv 
buglanishining axamiyatini shundan xam kurish mumkin; havo nam bo’lsa, odam uncha yukori 
bo’lmagan (320) temperaturada xam uzini yomon xis qiladi. Butunlay quruqhavoda odam 50-550 
temperaturada 2-3 soatgacha aytarli kizib ketmay tura oladi. 
Suvning ma`lum qismi nafasdan chiqadigan havoni tuyintiruvchi bug shaklida o’pkadan 
buglanib ketadi. Modomiki shunday ekan, nafas olish xam gavda temperaturasini doim bir 
darajada saklashda ishtirok etadi. Sovukda nafas markazi refleks yuli bilan tormozlanadi, odam 
siyrak oladi, tashqi muxit temperaturasi yukori bulganda esa, aksincha, nafas markazi ko`zgaladi.
YUkorida bayon kilingalardan anglashiladiki, bir tomondan, modda almashinuv intensivligini 
boshqaruvchi mexanizmlar va modda almashinuviga karab issiqlik xosil bo’lishi (ximiyaviy 
termoregulyatsiya), ikkinchi tomondan, terining qon bilan ta`minlanishini, terlashni va nafas 
olishni boshqaruvchi mexanizmlar (fizikaviy termoregulyatsiya) birgalashib ta`sir etib, gavda 
temperaturasini boshqaradi.