Abituriyentler ushın Qaraqalpaq tili páninen qollanba quwat Jarekeev Tildiń jámiyetlik xızmeti

Turaqlı sóz dizbekleri
(Frazeologizmler)
Leksikalıq mánisi bir sózge bara bar bolǵan eki yamasa bir neshe sózlerdiń dizbegi turaqlıq sóz dizbegi (frazeologizm) dep ataladı. Turaqlı sóz dizbegine birikken sózlerdi gáp aǵzalarına ajıratıwǵa bolmaydı. Olar neshe sózden dúzilse de, leksikalıq mánisi jaǵınan bir sózdiń mánisin bildiredi hám bir gáp aǵzasınıń xızmetin atqaradı. Turaqlıq sóz dizbekleri jeke (leksikalıq mánige iye) sózler menen sinonimles bolıp keledi. Mısalı, Awıldıń dógeregi pıshıq murnı batpaytuǵın (qalıń) toǵaylıq edi.

Turaqlı sóz dizbegi	Leksikalıq mánisi	Turaqlı sóz dizbegi	Leksikalıq mánisi
kóz saldı	Qaradı	tóbe shashı tik turıw	ashıwlanıw
qulaq túrdi	Tıńladı	bir qısım bolıw	uyalıw
iyt ólgen jerde	alısta, uzaqta	túyeden postın taslaǵanday	turpayı
lal boldı	Sóylemedi	qoy awzınan shóp almaytuǵın	juwas
awzın ashpadı	Úndemedi	murtın balta shappaw	tarıqpaw
qolqa salıp qalajaq	aytıp qala jaq	kók eshekke teris mindiriw	jamanlaw
qulaq aspaw	Tıńlamaw	úydi basına kóteriw	Baqırıw
beldi buwıw	Ǵayratlanıw	ıǵbalı janbaw	baxtı kelispew
ala jipti kesiw	Qatnasıw	miyzan taqır	giyasız (jer)
iyne menen qudıq qazıw	Qıyın	áńgime dúkan qurıw	gúrrińlesiw
ókeshesin kóteriw	Ketiw	bel baylaw	Kirisiw
tóbesi kókke jetiw	Quwanıw	ayaq astı qılıw	Qorlaw
jaman kózi menen qaraw	Jaqtırmaw	dize búgiw	Otırıw

Awzı bir, lal bolıw, bawır basıw, janı ashıw, aq kewil, araǵa ot taslaw, gúdibuzar, kópti kórgen, quwanıshı qoynına sıymaw, izep baspaw, ulı-dúpildi bolıw, as batpaw, betine qan juwırıw, boyına as taraw, kózge túsiw, júregi dawamaw, aldı-artın ólshestiriw t.b.

Turaqlı sóz dizbekleri awızeki sóylewde hám kórkem shıǵarmalarda keń qollanıladı. Olar gápke ótkirlik, tásirlilik máni beredi. Mısalı: Biziń áskerler dushpannıń kúlin kókke ushırdı. Bundaǵı kúlin kókke ushırdı sóz dizbegi gápke kúsheytiwshilik máni berip kelgen.
Frazeologiyalıq sóz dizbekleri ushın tán belgiler: tilde tayar túrde ushırasıwı, neshe sózden turıwına qaramastan bir gáp aǵzasınıń xızmetin atqarıwı, quramındaǵı hárbir sózdiń turaqlı ornına iye bolıwı, ayırıqsha máni ańlatıwı hám basqa tilge sózbe sóz awdarılmawı bolıp esaplanadı.
Turaqlı sóz dizbekleri dúzilislik jaqtan erkin sóz dizbegine uqsas bolıp keledi. Biraq olar bir-birinen tómendegi belgileri menen ajıralıp turadı.

1. 
   Turaqlı sóz dizbeklerindegi sózlerdiń orın tártibi turaqlı boladı. Olardı basqa sózler menen almastırıwga bolmaydı.Mısalı: túye ústinen iyt qabıw, jerden jeti qoyan tapqanday. Al erkin sóz dizbeklerindegi sózlerdiń orın tártibi turaqlı bolmaydı. Basqa sózler menen almastırıwǵa boladı. Mısalı: ádepli bala, aqıllı bala, shaqqan bala, bilgish bala, uzın bala t.b
   
2. 
   Turaqlı sóz dizbekleri quramındaǵı sózlerdiń mánileri gúńgúgirtlenip bir mánide, awıspalı qollanıladı. Mısalı: awzınan sarısı ketpegen – jas, janın qoyarǵa jer tappaw – taqatsızlanıw, kelte jip gúrmewge kelmew – jetispew t.b. Al erkin sóz dizbeklerindegi sózlerdiń mánileri tolıq saqlanadı. Mısalı: fermer xojalıǵın basqarıw, jańa imaratlardı salıw t.b.
   
3. 
   Turaqlı sóz dizbeklerin basqa tilge tikkeley awdarıwǵa bolmaydı. Tek mánilik tárepke qaray
   

awdarıladı.

4. 
   Turaqlı sóz dizbekleriniń quramındaǵı sózlerdiń hámmesi bir gáp aǵzası xızmetinde qollanıladı. Erkin sóz dizbeklerinde dara gáp aǵzası boladı.Mısalı: Hámme oǵan qarap qulaǵın túre qaldı.(Bayanlawısh)
   

Frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń ańlatatuǵın mánileri, quramındaǵı sózlerdiń pútin mánige qatnası, baylanısı boyınsha hártúrli boladı. Usıǵan baylanıslı qaraqalpaq tilindegi frazeologiyalıq sóz dizbekleri tórt túrge bólinedi. 1) frazeologiyalıq ótlesiwler, 2) frazeologiyalıq birlikler, 3) frazeologiyalıq dizbekler,
4) frazeologiyalıq sózler