Abituriyentler ushın Qaraqalpaq tili páninen qollanba quwat Jarekeev Tildiń jámiyetlik xızmeti

DÁNEKERSIZ QOSPA GÁP
1.Kún jılıdı, tońlar jibisti. 2.Kún jılıdı hám tońlar jibisti. 3.Kún jılıǵanlıqtan, tońlar jibisti. 4.Kún jılıdı, sonlıqtan tońlar jibisti.
Bul gápler dúzilislik jaǵınan ózgeshelikke iye. Olardıń dáslepki ekewi intonaciya hám dizbeklewshi dánekerler arqalı baylanısqan. Biraq, mánilik jaqınlıqlar bar. Sonday-aq, sońǵı 3-4-gápte de mánilik jaqınlıqlar bar. Bunıń dáslepkisi (úshinshisi) bayanlawısh forması arqalı baylanısqan, sońǵısı (tórtinshi) baǵındırıwshı dánekerler arqalı baylanısıp kelgen. Usı sıyaqlı ózgesheliklerine qaray olardıń birewleri dánekerli, birewleri dánekersiz baylanısıw ózgesheliklerine qaray bir-birinen ayırılıp turadı.
Quramındaǵı jay gápleri dánekersiz intonaciya arqalı baylanısqan qospa gápke dánekersiz qospa gáp delinedi. Dánekersiz qospa gápler quramındaǵı jay gáplerdiń mánilik qatnaslarına qaray dánekersiz mezgilles qospa gáp, dánekersiz qarsılas qospa gáp, dánekersiz sebep-nátiyje qospa gáp, dánekersiz túsindirmeli qospa gáp bolıp tórt túrge bólinedi.
Dánekersiz mezgilles qospa gáp
Quramındaǵı jay gáplerdiń is-háreket, waqıyaları bir-birine ıńǵaylas, mezgilleslik mánilerdi bildiretuǵın qospa gápke dánekersiz mezgilles qospa gáp delinedi. Dánekersiz mezgilles qospa gáptiń is-háreket, waqıyalarınıń isleniwi mánilik jaqtan bir waqıtlı hám izbe-izli qatnaslardı bildiredi. Mısalı: 1.Aspandı qalıń bult qapladı, qattı samal esip tur. 2.Samaldıń órindegi qara bult siyrekledi, onıń ornına aq bult kórinedi.
Bunda 1-gáptegi is-háreket, waqıya mánilik jaqtan bir waqıtta islengen, 2-gáptegi is-háreket izbe-iz islengen waqıyanı bildiredi.
Dánekersiz qarsılas qospa gáp
Quramındaǵı jay gápleri mánilik jaqtan bir-birine qarama-qarsı bolǵan qospa gápke dánekersiz qarsılas qospa gáp delinedi. Dánekersiz qarsılas qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdiń arasındaǵı qarama-qarsı mániler tómendegishe bildiriledi:
1.Birinshi jay gápten ańlasılǵan mazmunǵa ekinshi jay gáptiń mazmunı qarama-qarsı keledi. Mısalı: Dármenbay juwırıp kele sala tastı qozǵaltpaqshı edi, Áwzeov onıń aldın aldı. Batır qolın sheshiwdi qarındasınan ótinip edi, qolın sheshiwdiń ornına qarındası aǵasın óltiriwge járdemlesti.
2.Hárbir jay gápte antonim sózler qollanılıp qarama-qarsı máni ańlatıladı. Mısalı: Bizler alǵa qaray júrip kettik, olar keyin qayttı. Dushpan kúldirip aytadı, dos jılatıp aytadı. Sen arman iytereseń, birew berman iyteredi.
3.Jay gápleriniń bayanlawıshlarınıń biri bolımlı, ekinshisi bolımsız formada keliwi arqalı qarsılaslıq máni bildiriledi. Mısalı: Bunı esitip qudaydan talay tilgenmen, hesh qaysısı qabıl bolmadı. Amanlıq arı-beri tıńlap baǵıp edi, olardıń tiykarǵı maqsetke oralatuǵın túri bolmadı.