Abituriyentler ushın Qaraqalpaq tili páninen qollanba quwat Jarekeev Tildiń jámiyetlik xızmeti

Esletpe: Gápte eliklewishler, tiykarınan, sın pısıqlawısh xızmetin atqaradı. Mısalı: Adamlar duw kúlisti. Atlardıń tuyaǵınıń sesti dúrs-dúrs esitildi.


SINTAKSIS
Sintaksis sózi grek tilinen alınıp, bizińshe dúziw, dúzilis degen mánisti ańlatadı. Ol morfologiya menen tıǵız baylanısta úyreniledi. Ekewiniń birligi grammatikanı dúzedi. Sózlerdiń baylanısı arqalı dúziletuǵın sóz dizbegi, gáp hám teksttiń dúzilisi hám mánileri úyreniletuǵın grammatikanıń bir bólimine sintaksis dep ataladı. Irkilis belgileriniń durıs qollanılıwı punktuaciyada úyreniledi. Ol mektepte sintaksis penen birge úyreniledi.
SINTAKSISLIK BAYLANÍS
Sózlerdiń grammatikalıq qurallar arqalı baylanısıp, belgili bir mánilik qatnaslardı bildiriwine sintaksislik baylanıs delinedi. Sózlerdiń sintaksislik baylanısqa túsiwi arqalı sintaksislik birlikler – sóz dizbegi, gáp hám tekst dúziledi. Sózlerdiń sintaksislik baylanısqa túsiwi sintaksislik mánilerdi payda etedi. Máselen, dáryanıń suwı sóz dizbeginde eki sóz iyelik sepliginiń hám 3-bet tartım jalǵawı arqalı baylanısıp, anıqlawıshlıq máni bildirip kelgen. Al jaqsı oqıw sóz dizbegindegi sózler qosımtasız orın tartıp arqalı, pısıqlawıshlıq mánide baylanısıp kelgen.
Sonday-aq sintaksislik baylanıs jay hám qospa gáplerdiń quramında da baylanıstırıwshılıq xızmet atqarıp, mánilik qatnaslardı payda etedi. Mısalı: Bizler shay iship boldıq. Bul jay gáp bolıp, baslawısh hám bayanlawıshı betlik qosımtası arqalı baylanısqan. Mánilik jaqtan xabar mánisin bildiredi. Ala bultlar aspandı qaplap, qar borap jawdı. Bul qospa gáp. Ol eki jay gápten dúzilip, jay gápleri bayanlawısh forması (hal feyil) hám intonaciya arqalı baylanısqan. Al mánilk jaqtan xabar gáp bolıp esaplanadı.
Sózlerdi baylanıstırıwshı qurallar
Sózlerdiń óz ara bir-biri menen grammatikalıq (sintaksislik) baylanısqa túsiwi sóz dizbegi hám gáplerdi dúzedi. Sintaksislik baylanıstı bildiriwshi qurallardıń xızmetin sóz formaları (seplik, tartım, betlik, máhál qosımtaları), kómekshi sózler (tirkewish, dáneker), ayırım mánili sózler (almasıqlar), orın tártip hám intonaciya atqaradı.

1. 
   Sóz formları. Sóz dizbegi hám jay gáptiń quramındaǵı sózler sóz ózgertiwshi (atlıqtıń seplik, tartım hám anıqlıq meyildiń betlik qosımtaları arqalı, baǵınıńqılı qospa gáptiń baǵınıńqı gápiniń bayanlawısh formaları arqalı baylanısadı:
   

1. 
   Seplik qosımtaları sóz dizbeginiń quramında atlıq penen feyillerdi baylanıstırıp, feyil sóz dizbegin dúzedi: ǵawashanı suwǵarıw, dápterge jazıw, suwda júziw, awıldan keldi t.b.
   
2. 
   Tartım qosımtası arqalı eki atlıq sóz baylanısıp, izafetlik baylanıstaǵı atawısh sóz dizbegin dúzedi: dáryanıń suwı, Araldıń jaǵası, inimniń kitabı t.b.
   
3. 
   Betlik qosımtası bayanlawıshlıq (predikativlik) qatnastaǵı sózlerdi baylanıstıradı. Men sawınshıman. Sen oqıwshısań. Olar paxtakesh.
   

Sóz formaları baǵınıńqılı qospa gáptiń quramındaǵı jay gáplerdi baylanıstırıp kelgende, baǵınıńqı gáptiń bayanlawısh forması arqalı baylanısadı. Bul xızmetti feyildiń betlik emes formaları atqaradı: Egislik jerler qandırılıp suwǵarǵanlıqtan, shigitler tolıq kógerip shıqtı.

2.