Abduvohidov S. N., Ganiyev Z. A. Geografiya ta’limi metodikasi

Metodlar
 
Emperik 
 

Tizimli- tuzilmali tahlil 

logik-didaktik tahlil 

tipologik 

tarixiylik 

 taqqoslash  

Statistik 

matematik 
Ilg‘or pedagogik 
tajribani 
umumlashtirish 
Maktab tajriba 
ishlarini o‘rganish: 

kuzatish 

suhbat 

anketa so‘rovi  

test so‘rovi  

maktab 
hujjatlarini 
o‘rganish 
Ekspriment: 

tabiiy  

laboratoriya  

tasdiqlovchi 

o‘rgatuvchi  

nazorat 
Nazariy
 
 

---

22 
 
Geografiya  ilmiy  tadqiqot  metodlari  ikki  guruhga  ajratiladi.  U  quyidagi 
chizmada  o‘z  ifodasini  topgan.  Geografiya  o‘qituvchisi  o‘qitish  metodikasiga  oid 
bo‘lgan ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish uchun zarur ko‘nikmalarga ega bo‘lishi 
kerak. Afsuski, barcha geografiya o‘qituvchilari ham bu borada yetarli tasavvurga 
ega  emaslar.  Geografiya  ta’limi  metodikasi  bo‘yicha  ilmiy  tadqiqot  ishlari  olib 
borish uchun quyidagilarga e’tibor berish kerak: 
1.  Geografiya  o‘qituvchisida  o‘z  ish  tajribasiga  tanqidiy  nuqtayi  nazardan 
yondashish xislati mavjud bo‘lishi. 
2. Boshqa o‘qituvchilarning, ayniqsa, ilg‘or geografiya o‘qituvchilarining ish 
tajribasini mustaqil o‘rganishi. 
3.  O‘z  bilimini  tinmay  oshirib,  geografiya  ta’limi  bo‘yicha  ilmiy  metodik  va 
tadqiqot ishlariga oid adabiyotlar va manbalar bilan tanishib borish.  
4.  Pedagogika,  psixologiya  va  didaktika  fanlari  sohalarida  erishilgan  eng 
muhim ilmiy tadqiqot ishlari bilan tanishishi lozim. 
Geografiya ta’limi metodikasi bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar uyushtirishda boshqa 
fanlar qatori  dialektika metodologiyasiga amal qilinadi. Chunki tadqiqot metodlari 
xilma-xil  bo‘lishiga  qaramay  hammasi  ilmiy  bilish  nazariyasiga  tayaniladi. 
Geografiya  o‘qituvchilari  faoliyatida  quyidagi  ilmiy  tadqiqot  metodlaridan 
foydalanish maqsadga muvofiq bo‘ladi.  
1. Nazariy tadqiqot metodlari. 
2. Eksperimental-emperik tadqiqot metodlari.  
3. Tarixiylik metodi. 
4. Statistik-matematik metodlar.  
5. Tizimli-tuzilmali metodlar. 
Geografiya  ta’limi  metodikasi  bo‘yicha  dialektik  falsafa  fani  (bilishning 
umumiy  metodi)  asosida  ilmiy  tadqiqot  ishlarini  olib  borishda  eksperimental-
emperik  metod,  tadqiqotning  ilk  bosqichlarida,  ya’ni  tadqiqot  muammolari 
bo‘yicha faktlar yig‘ish jarayonida keng qo‘llaniladi. Bu metod ayniqsa xulosalarni 
qayta tekshirish va aniqlashda qo‘l keladi. Emperik metod o‘z navbatida maktablar 
tajribasini o‘rganish va eksperiment metodlariga tayangan holda amalga oshiriladi. 
Geografiya  ta’limi  metodikasi  fani  dastlabki  olib  boriladigan  tadqiqotlar  davrida 
eksperimental-emperik  metodini  ko‘proq  qo‘llaydi.  Keyingi  yillarda  nazariy 
metodlar asosidagi ilmiy tadqiqotlarga keng o‘rin berilmoqda. Xususan, bilimlarni 
didaktik  jihatidan  tahlil  qilish  orqali  o‘quv  predmetini  yaratish,  o‘quv  materialini 
mantiqan  tahlil  qilish,  o‘quv  materialidagi  geografik,  iqtisodiy,  ekologik 
tushunchalarning tahlili shular jumlasiga kiradi. Ayniqsa, o‘qituvchi faoliyati bilan 
o‘quvchi  faoliyati  o‘rtasidagi bog‘liqlik  masalalari,  dars  maqsadi  bilan  mazmuni, 
ta’lim  metodlari  bilan  ta’lim  vositalari,  bilimlarni  egallash  jarayoni  bilan  tarbiya 
orasidagi  aloqalarni  tadqiq  qilish  masalalari  nazariy  metodlar  negizida  tashkil 

---

23 
 
etiladi. Hozirgi kunda geografiya o‘qituvchilari o‘z ishlariga tanqidiy yondashgan 
holda  ilg‘or  pedagogik  texnologiyalarni  qo‘llash  orqali    ilmiy  tadqiqot  ishlarini 
amalga  oshirishlari  mumkin.  Bunday  ilmiy  asoslangan  tadqiqot  ishlari  darslarni 
rejalashtirish jarayonida amalga oshiriladi. 
O‘qituvchi  har  bir  o‘tiladigan  darsning  vazifalaridan  kelib  chiqqan  holda 
darsning maqsadi, mazmunini yoritishga qaratilgan samarali metod va vositalardan 
foydalanishga  yo‘naltirilgan  mashg‘ulot  loyiha  –  ishlanmasini  yaratish  orqali 
o‘quvchilarning  o‘quv    faoliyati  nimalardan  tashkil  topishini  oldindan  aniqlab 
olishi  kerak.  Eng  muhimi  darslar  o‘rtasidagi  aloqadorlik  va  bog‘liqligining 
nimalarda  aks  etishi  dars-loyiha  rejasida  o‘z  ifodasini  topgan  bo‘lishi  lozim. 
Darslarda  geografiya  ta’limi  metodikasi  bo‘yicha  ilmiy  tadqiqot  masalalari 
A.Y.Bibik,  A.V.Darinskiy,  L.M.Pancheshnikova,  I.V.Dushina,  Y.A.Tamojnya, 
O.Mo‘minov,  P.Musaev,  R.Qurbonniyozov  ishlarida  atroflicha  umumlashtirilgan. 
Ilmiy tadqiqot metodlarini tanlash qo‘yilgan maqsad va vazifalarga bog‘liq bo‘lib, 
eng  avvalo,  qo‘yilgan  uslubiy  muammo  dolzarbligini  belgilash  uchun  maxsus 
adabiyotlar  hamda  “Geografiya  v  shkole”  jurnalida  yoritilayotgan  materiallarni 
nazariy  jihatdan  tahlil  qilish  zarur  bo‘ladi.  Agar  bilim,  ko‘nikma  va  malakalarni 
shakllantirishning samarali metod va vositalarini izlamoqchi bo‘lsak, avvalo o‘quv 
jarayonini  tuzilishidan  boshlamoq  kerak.  Buni  eksperiment  asosida  o‘qitish, 
so‘rovnoma  yordamida  o‘quvchi  va  o‘qituvchilar  bilan  suhbatlar  tarzida 
uyushtirish  mumkin.  Geografik  tadqiqot  metodlari  ichida  nazariy  metod  yetakchi 
o‘rinni  egallashi  kerak.  U  o‘z  navbatida  bir  qancha  metodlarni:  xususan, 
adabiyotlar tahlili, statistik-matematik, tarixiy, kuzatish, taqqoslash va boshqalarni 
o‘z ichiga oladi. 
Geografiya ta’limi metodikasi bo‘yicha tadqiqot olib boruvchilar, eng avvalo, 
geografiya,  falsafa,  mantiq,  bilish  nazariyasi,  didaktika,  pedagogika,  psixologiya, 
kabi fanlarni chuqur o‘rganib chiqishlari zarur bo‘ladi. Ular orqali tadqiqot uchun, 
taqqoslash, qiyoslashga oid bo‘lgan ma’lumotlar to‘planadi. Uslubiy tadqiqotlarda 
statistik-matematik  metodlarning  roli  katta.  Bunda  tajriba  o‘tkazilayotgan  sinflar 
va  maktablardagi  ish  natijalarini  e’tiborga  olish  muhim  hisoblanadi.  Olingan 
miqdoriy  ko‘rsatkichlarga  tayanib  u  yoki  bu  metodning,  vositalarning  qanchalik 
samara berishini aniqlash imkoniyati tug‘iladi. Statistik-matematik metodning eng 
muhim  xususiyatlaridan  biri  shuki,  uning  yordamida  pedagogika  va,  uslubiy 
hodisalar  o‘rtasidagi  qonuniyatlarni  ochish  imkoniyatlari  yaratiladi.  Masalan, 
tajriba  sifatida  qo‘llanilayotgan  ta’lim  metodi  o‘quvchilarning  bilim  va 
ko‘nikmalariga, bilish faoliyatiga faolligi qay darajada ta’sir qilishini o‘rganishga 
yordam beradi. 
Geografiya  fanini  o‘qitishda  tarixiylik  metodining  ham  o‘rni  beqiyosdir. 
Uning  mazmuni  shundaki,  vaqt  o‘tish  bilan  u  yoki  bu  metod  hamda  vositaning 

---

24 
 
o‘zgarishi  va  rivojlanishiga  tarixiy  nuqtayi  nazaridan  yondashib  xulosalar 
chiqariladi.  Masalan,  tadqiq  etilayotgan  muammoning  bundan  30  yil  oldin 
mamlakatimizning  mustaqillikka  erishish  arafasidagi  geografiya  ta’limi  holatini 
hozirgi  kundagi  metod  bilan  qiyoslab  tanqidiy  nuqtayi  nazardan  yondashish 
tarixiylik metodining negizini tashkil qiladi.  
Taqqoslash  metodi  ham  tadqiqot  ishlarida  keng  qo‘llaniladi.  Ayniqsa,  ilg‘or 
tajribalarni  qiyoslash,  xorijiy  davlatlarda  geografiya  o‘qitishda  qo‘llanilayotgan 
metodlarni  bizning  vatanimizda  qo‘llanilayotgan  metodlar  bilan  taqqoslash 
samarali natijalar beradi.  
Eksperimental-emperik  tadqiqot  metodlariga  ta’lim  jarayonini  kuzatish, 
pedagog  faoliyatini  o‘rganish  va  umumlashtirish,  so‘rovnoma  o‘tkazish, 
o‘quvchilar  bilan  suhbat,  maktab  hujjatlarini  o‘rganish  kabi  boshqa  bir  necha 
metodlardan unumli foydalanish kiradsi. Kuzatish  ilmiy  tadqiqot  metodlari ichida 
eng  keng  tarqalgan  metodlardan  biri  hisoblanadi.  Kuzatish  har  bir  tadqiqotchi 
uchun  nihoyatda  zarur.  O‘qituvchining  mahorati,  muvaffaqiyati  ko‘p  jihatdan 
kuzatuvchanlikka  bog‘liq.  Kuzatuvga  kirishishdan  oldin  uning  dasturini  tuzib 
chiqish  zarur  bo‘ladi.  Kuzatish  maqsadi  puxta  va  aniq  bo‘lishi  talab  etiladi. 
Geografiya  ta’limida  kuzatish  obyektlari  sifatida  o‘quv  ish  metodlari, 
o‘quvchilarning  amaliy  va  mustaqil  ishlari  hamda  ta’lim  vositalarini  qo‘llash  va 
hokazolar bo‘lishi mumkin. 
Geografiya  ta’limida  tasavvur  va  tushunchalarning  o‘quvchilar  ongida 
shakllanish jarayonlarini  kuzatish o‘ta muhim hisoblanadi. Kuzatish dasturlaridan 
namuna keltiramiz: 
1.  a)  o‘quv  jarayonida  mavzular  mazmuniga  o‘zgarishlar  kiritilganligini 
tekshirish,  yangi  materiallar,  tushunchalarni  boshqacha  tarzda  o‘rganish,  ikkinchi 
darajali materiallarni chiqarib tashlash;  
b)  yangi  materialni  o‘rganishda  xatoliklar,  noaniqliklar  mavjudligi,  metodlar 
to‘g‘ri qo‘llanilganlighi, ular nimalarda o‘z aksini topganligini aniqlab beradi; 
v)  o‘qituvchi  mavzuni  rejalashtirish  hamda  dars  jarayonida  asosiy 
tushunchalarni bo‘rttirib ko‘rsata olishida e’tibor qilish; 
g) o‘quv materiallar qanday metodlar yordamida ko‘rib chiqilganligi, ularning 
har biriga taxminan necha foiz vaqt sarflanganligini kuzatish; 
2. a) Yakunlovchi amaliy ishlarning barchasi o‘tkazilganligini aniqlash; 
b) qaysi amaliy ishlar o‘tqazilmadi, nima uchun; 
v) har bir yakunlovchi amaliy ish uchun qancha vaqt sarflandi; 
g)    yakunlovchi  amaliy  ishlarni  bajarishda  o‘qituvchi  va  o‘quvchilar  qanday 
qiyinchiliklarga uchradilar, bu qiyinchiliklar nimalardan iborat? 
d)  o‘qituvchi  dasturdagi  amaliy  ishlar  mazmuniga  va  uyushtirish  shakliga 
o‘zgartirish kiritdimi, ularni nima bilan isbotlaydi; 

---

25 
 
e)  dasturdagi  boshqa  amaliy  ishlarga  o‘qituvchilarning  munosabati  (ularni 
qanday  shaklda  o‘tkazadi,  yakka  tartibda,  yoppasiga,  sinfda,  uyda  baholaydimi 
qaysilarini  o‘tkazmaydi,  sababi)  darsning  qancha  qismi  (foizi)  uni  bajarishga 
ketadi. 
3.
 
a) dasturda ko‘rsatilgan fanlararo bog‘liqlik uyushtiriladimi:  
b) fanlararo bog‘liqlik qanday uyushtiriladi; 
v)  o‘qituvchining  boshqa  fanlarga  munosabati  og‘zakimi,  sinfda  yoki  uyda 
topshiriqlarni  bajarish  tarzidami,  biologiya,  fizika,  kimyo  darslaridan  foydalanish 
va h.k.lar. 
g) qaysi mavzuda qanday fanlar bilan bog‘liqlik yoritilmadi;  
d) darsning qancha qismi (foizi) fanlar bog‘liqlariga sarflanadi. 
j)  o‘qituvchi  fanlararo  bog‘liqlik  mazmuniga  qanday  to‘ldirish  va 
o‘zgartirishlar kiritdi, ular nimalarda aks etadi. 
Geografiya  ta’limi  bo‘yicha  ilmiy  tadqiqot  ishlarida so‘rovnoma  metodi ham 
keng  qo‘llaniladi.  So‘rovnomalar  ilmiy  tadqiqotlar  mazmuniga  muvofiq 
o‘qituvchi,  metodistlar,  o‘quvchilar  uchun  alohida tuziladi. Bundan  maqsad  biror 
uslubiy  muammo  bo‘yicha  ma’lumot  to‘plashdir.  Masalan,  tabiiy  geografiya 
kurslari  bo‘yicha  ta’lim  metodlarini  yanada  takomillashtirish  maqsadidagi 
so‘rovnomalarda geografiya o‘qituvchilarga quyidagi Blis so‘rov beriladi: 
1.  O‘quvchilarning  o‘quv  faoliyatini  tashkil  qilishda  qanday  metodlardan 
foydalanasiz? 
a) yangi materialni o‘tishda; 
b) bilimlarni tekshirishda. 
2. Darsingizda qanday metodlar yetakchi hisoblanadi? 
3. Darsingizda 5-6-7-sinf o‘quvchilarining ishlaridagi farq nimalarda aks etdi? 
a) karta bo‘yicha; 
b) darslik bo‘yicha; 
v) o‘quv kartinalari, jadvallar bo‘yicha; 
g) ekran qo‘llanmalaridan foydalanish bo‘yicha (har bir sinf uchun alohida). 
4. O‘quvchilar qobiliyati qanday metod va vositalar yordamida oshiriladi? 
5. O‘quvchilarning bilish faoliyati qanday tahlil etiladi. 
a) bilimlarni tayyor holda berasizmi? 
b) materiallarning faqat bir qismini tushuntirasizmi? 
v) barcha materialni o‘quvchilar mustaqil o‘rganadilarmi (misollar bilan h.k.)? 
O‘quvchilar  orasida  ham  so‘rovnomalar  o‘tkaziladi.  Quyida  o‘quvchilarning 
sinfda  bajarishlari  uchun  mo‘ljallab  tuzilgan  so‘rovnomani  keltiramiz. 
So‘rovnomalar  respublika  yoki  viloyat  maktablarida  har  xil  natija  beradi. 
O‘rganilayotgan pedagogik hodisa yoki voqealik to‘g‘ri qo‘yilganligini ko‘rsatadi. 
Chunki har bir maktab hududlarda turlicha sharoitlarda joylashgan. 

---

26 
 
O‘quvchilar  uchun  so‘rovnoma.  Darsda  yangi  material  qaysi  metodda 
o‘rganilganda yaxshi tushunasiz va eslab qolasiz? 
(+  ishorasini  materialni  yaxshi  tushuna  olganingizda,  -  ishorasini  esa  o‘quv 
materialini yaxshi tushuna olmaganingizda qo‘ying). 
1. Materialni faqat og‘zaki bayon qilganda. 
2. O‘qituvchi topshirig‘iga ko‘ra mustaqil ish bajarganda.  
3.  O‘qituvchi  suhbati  yordamida  (o‘qituvchi  savoli  hamda  o‘quvchilar 
javobini umumlashtirish tufayli xulosalar chiqarilsin). 
4.  O‘qituvchi  o‘quv  materialini  faqat  tayyor  holda  berganida  (ya’ni  hamma 
narsani o‘zi tushunganda). 
5.  Ayrim  topshiriqlarni  o‘qituvchi  topshirig‘i  asosida  karta,  darslik, 
videofilmdan mustaqil olganda. 
6.  Sinfdoshlarning  ma’ruza  va  axborotlarini  tinglaganda,  o‘qituvchi  doskaga 
rasmlar chizib bayon qilganda, barcha kartinalarni tahlil qilganda. 
7. Atlas va darsliklardagi kartalar bilan mustaqil ishlaganda. 
8. Kompyuter, proektor, filipchart doskasi bilan ishlaganda. 
9. Sinfda darslik bilan shug‘ullanganda. 
10. O‘qituvchi rahbarligida amaliy ishlar bajarilganda. 
11. O‘z bilimlariga tayangan holda yangi materialni mustaqil o‘rganganda. 
12. Turli metodlarni birgalikda qo‘llash natijasida va h.k. 
Eslatma:  Yuqorida  ko‘rsatilgan  metodlardan  tashqari  yana  qaysi  metodlar 
qo‘llanilganda yangi materialni puxta tushunasiz? 
Geografiya  ta’limi  metodikasi  bo‘yicha  olib  boriladigan  tadqiqotlarda 
pedagogik eksperiment keng qo‘llaniladi. Bu metod kuzatish metodining mantiqiy 
davomidir. Eksperiment yangi pedagogik tajribani yaratishga yo‘naltirilgan bo‘lib, 
u quyidagi holatlarda qo‘llaniladi. 
1.  Tadqiqotchi  sinab  ko‘rmoqchi  bo‘lgan  material  o‘quvchilar  yoshiga  va 
bilim saviyasiga mos kelishi yoki kelmasligi aniqlanadi.  
2.  Maktab  geografiya  kurslaridagi  biror  mavzuni  o‘rganishda  tavsiya  etilgan 
yangi  metodlar  va  ko‘rgazmali  qo‘llanmalarni  birgalikda  qo‘llashning  samarasini 
aniqlash zarurati tug‘ilganda va h.k. Boshqacha qilib aytganda, bu metod ta’lim va 
tarbiya  jarayonini  ilmiy  nuqtayi  nazardan,  tajribalar  yordamida  sinab  ko‘rish 
zaruriyati tug‘ilganda qo‘llaniladigan metoddir. 
Eksperimentning  muvaffaqiyatli  o‘tishi,  uning  maqsadiga,  qanchalik  puxta 
rejalashtirilganligiga, 
tadqiqot 
faraziga, 
yangilikni 
o‘zida 
qanchalik 
mujassamlashtirganiga bog‘liq. Tadqiqotlarda o‘rtaga tashlangan faraz o‘quvchilar 
tomonidan egallanishi lozim bo‘lgan bilim va ko‘nikmalarni hamda o‘sha bilim va 
ko‘nikmalarni puxta o‘zlashtirishga yordam beruvchi metod va vositalarni ham o‘z 

---

27 
 
ichiga  olishi  kerak.  Pedagogik  eksperiment  xilma-xil  tarzda  qo‘yilishi  mumkin. 
Uni belgilariga ko‘ra quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: 
1.
 
Vaqtga nisbatan: uzoq va qisqa muddatli. 
2.
 
O‘rganilayotgan hodisalar tarkibiga ko‘ra: oddiy va murakkab. 
3.
 
Tashkil etish jarayoniga ko‘ra: 
a) laboratoriyada alohida o‘quvchilar guruhi bilan o‘tkazish; 
b) tabiiy (butun sinf bo‘yicha yoki bir necha maktabning turli sinflari bilan). 
v) kompleks tarzda (laboratoriya sharoiti va eksperimentlarni o‘z ichiga olgan 
holda). 
Eksperiment uyushtirishning muhim shartlaridan yana biri- farazga (gipoteza) 
muvofiq  o‘quv  uslubiy  (o‘quv  matnlari,  topshiriqlar,  tarqatma,  didaktik) 
materiallar  yaratishdan  iborat.  Eksperiment  uyushtirishning  eng  keng  tarqalgan 
metodlaridan  biri  eksperiment  va  nazorat    sinflar  tashkil  qilish  hisoblanadi. 
Eksperimental  sinflarda  o‘quv  materiali  tadqiqotchi  tavsiya  etgan  yangi  metodlar 
yordamida  uyushtiriladi.  Nazorat  sinflarida  dars  an’anaviy  usulda  olib  boriladi. 
Eksperiment va nazorat sinflarida o‘quvchilar soni, ularning bilim saviyasi deyarli 
bir  xil  bo‘lishi  kerak.  Aks  holda  o‘tkazilayotgan  eksperiment  ko‘zlangan  natijaga 
erishishi  qiyin.  Eksperiment  nazariy  g‘oyalarning  qanchalik  to‘g‘ri  yoki  noto‘g‘ri 
ekanligini isbotlashdan iboratdir. Demak, eksperiment shunday tadqiqot metodiki, 
unda pedagogik jarayonlarning obyektiv qonuniy aloqalari tadqiq qilinadi. Barcha 
metodikaga  oid  fanlar  qatori  geografiya  ta’lim  metodikasi  taraqqiyotini  ham 
eksperimentlarsiz  tasavvur  qilib  bo‘lmaydi.  Odatda,  nazariy  va  emperik  tadqiqot 
birgalikda qo‘llaniladi. Chunki tadqiqot jarayonida qo‘llaniladigan barcha metodlar 
tahlil,  sintez,  induksiya,  deduksiya,  umumlashtirish,  abstraksiya  kabi  mantiqiy 
vositalar  yordamida  amalga  oshiriladi.  Uslubiy  tadqiq  jarayoni  bir  necha 
bosqichlardan  iborat  bo‘ladi.  Ular    L.M.Pancheshnikova  tadqiqotlarida  yoritilgan 
bo‘lib,  quyidagilardan  iborat.  Bular  muammoning  qo‘yilishi,  tadqiqotning  asosiy 
obyektini tanlash, tadqiqotning maqsad va vazifalarini belgilash, ish farazini ilgari 
surish,  kuzatish  va  eksperimental  ishlar,  tadqiqot  bosqichlarining  asosini  tashkil 
qiladi.  Tadqiqot  yakunida  olingan  ma’lumotlar  va  bilimlar  umumlashtiriladi  va 
tadqiqot  natijalari    tajriba,  tekshiruvlardan  o‘tkaziladi.  L.M.Pancheshnikova 
uslubiy tadqiqotni quyidagi bosqichlarda tashkil qilishni tavsiya etadi.