Abduvohidov S. N., Ganiyev Z. A. Geografiya ta’limi metodikasi

? 
 
 

---

35 
 
II-BOB. GEOGRAFIYA TA’LIMI METODIKASI  
FANI TARIXI 
2.1. O‘zbekistonda geografiya ta’limining shakllanishi va rivojlanish 
bosqichlari 
 
O‘zbekiston  o‘tmishda  jahon  fani  taraqqiyotiga  ulkan  hissa  qo‘shgan 
Muhammad  al  Xorazmiy,  Ahmad  Farg‘oniy,  Abu  Nasr  Forobiy,  Abu  Rayhon 
Beruniy,  Abu  Ali  ibn  Sino,  Mirzo  Ulug‘bek,  Alisher  Navoiy,  Zahriddin  Bobur, 
Mahmudxo‘ja  Behbudiy,  Abdulla  Avloniy  kabi    qomusiy  olimlarni  yetishtirib 
chiqargan Vatan hisoblanadi. Xususan, geografiya fanining o‘lkamizdagi dastlabki 
kurtaklari  hozirgi  paytda  tarixchi    olimlarimiz  tomonidan  yozma  manbalarga 
asoslangan  holda  xolisona  yoritilmoqda,  chunki  ajdodlarimiz    tomonidan 
qoldirilgan bebaho geografik merosdan yaqin-yaqinlargacha to‘la bahramand bo‘la 
olmadik. 
Geografiya o‘qitish metodikasi fani uzoq shakllanish tarixiga ega. Chunki bu 
fan  bevosita  geografik  bilimlar,  faktlarning  to‘planishi  bilan  bog‘liq.  Moboda 
geografiya  mavjud  bo‘lmaganda  edi,  bu  fan  ham  umuman  shakllanmagan  bo‘lar 
edi,  deyishimizga  asos  bor.  Geografik  bilimlar  ijtimoiy  jamoa  tuzumi  sharoitida, 
bir  formatsiyadan  boshqa  formatsiyalarga  o‘tish  jarayonlarida  shakllandi  va 
taraqqiy  etdi.  Arxeologlar  bergan  ma’lumotlarga  ko‘ra,  ibtidoiy  odamlar  tosh 
davrida  o‘zlari  yashab  turgan  uylari  atrofini  o‘rganishlari  zarur  bo‘lgan.  Chunki, 
ular yashash uchun oziq-ovqat va boshqa moddiy boyliklarni faqat atrof-muhitdan 
yig‘ib-terib  olishgan.  Geografiyani  juda  qadim  zamonlardoyoq  kundalik  inson 
ehtiyojlarini qondirish maqsadida paydo bo‘lgan, desak xato qilmaymiz.  
O‘rta  Osiyoda  miloddan  avvalgi  V  asr  boshlarida  Xorazmda  Ma’mun  –
Akademiyasi  (Donolar  uyi)  tashkil  qilinib,  unda  olimlar  tomonidan  o‘lka 
to‘g‘risidagi dastlabki geografik ma’lumotlar to‘plangan. Turon zaminida quldorlik 
tuzumining dastlabki bosqichlarida yashagan xalqlarning o‘ziga xos turmush tarzi, 
an’ana, rasm-rusumlari, urf-odatlari hamda diniy e’tiqodlari to‘g‘risidagi dastlabki 
yozma  geografik  ma’lumot  beruvchi  asar  “Avesto”  hisoblanadi.  O‘zbekiston 
Respublikasining birinchi Prezidenti I.A.Karimov ta’biri bilan aytganda: “Bu nodir 
kitob  bundan  XXX  asr  muqaddam  ikki  daryo  oralig‘ida  mana  shu  zaminda 
umrguzaronlik qilgan ajdodlarimizning biz avlodlarga qoldirgan ma’naviy, tarixiy 
merosidir.  “Avesto”  ayni  zamonda  bu  qadimgi  o‘lkada  buyuk  davlat,  buyuk 
ma’naviyat,  buyuk  madaniyat  bo‘lganidan  guvohlik  beruvchi  tarixiy  hujjatdirki, 
uni hech kim inkor etolmaydi” (1).  
Zardo‘shtiylik ta’limotining asosi hisoblangan  “Avesto” kitobida o‘sha davr 
geografiyasiga  doir,  ya’ni  O‘rta  Osiyo,  Eron,  Ozarbayjon  kabi  hududlarning 

---

36 
 
geografik  sharoiti,  tabiati  va  xalqlari  to‘g‘risida  ma’lumotlar  keltirilgan. 
“Avesto”da inson va tabiat uyg‘unligi masalasiga katta urg‘u berilgan bo‘lib, unda 
tog‘-u  toshlar,  daryoyu  ko‘llar,  ob-havosiyu  tuprog‘-u  o‘simlik,  hayvon-u 
parrandalar olami  kabilar  o‘z ifodasini topgan. “Avesto”da  shahar  va  qishloqlarni 
obod  qilish,  bog‘-rog‘larni,  yaylovlarni  ko‘paytirish,  insonlar  hayotini  yaxshilash, 
oilani  mustahkamlash,  bolalarni  tabiat  bag‘rida  o‘stirish  kabi  aqidalar  yoritilgan. 
Misol  tariqasida,  buni  biz  Zardo‘shtning  Axura  Mazda  bilan  savol-javobida 
ko‘rishimiz  mumkin.  Zardo‘sht  so‘radi:  “Ey  jismoniy  olam  parvardigori  Axura 
Mazda,  rosti  bilan  menga  aytchi,  yer  yuzining  ko‘rki  va  shodligi  bo‘lmish  o‘sha 
makon qayerda?”. Axura Mazda aytdi: “U shunday bir yurtki, u yerda bandalarim 
o‘zlariga  makon,  ibodat  uchun  otashkadalar,  hayvonlarga  qo‘ralar  qurib,  oilali, 
bola-chaqali, kuchli qurolli bo‘ladilar. Ana shu taqdirda ularning yurtida hayvonlar 
ko‘payadi.  Xayru  baraka  oshadi,  yaylovlar  ko‘payadi,  oila  bunyod  bo‘ladi,  turli-
tuman  nozu  ne’matlar  serob  bo‘ladi”.  Sharq  allomasi  Zardo‘sht  tarixiy  shaxs 
hisoblanib eramizgacha bo‘lgan (589 – 512 yillar) Xorazmda tug‘ilgan bo‘lib, Balx 
shahrida  77  yoshida  ibodat  paytida  ko‘p  xudolik  vakili  tomonidan  chavaqlab 
o‘ldirilgan.  G‘arb  mutafakkiri  Suqrot  esa  miloddan  avval  (469-399  yillar)  Afina 
shahrida  tug‘ilgan  bo‘lib,  70  yoshida  demokratiya  dushmanlari  tomonidan  zahar 
ichkizib  o‘ldirilgan.  Suqrotning  geografik  ta’limoti  shundaki,  u  shogirdlari  bilan 
tabiatda  sodir  bo‘layotgan  voqea  va  hodisalarni  bahs  orqali,  suhbat  (savol-javob) 
yo‘li bilan bilish, anglash mumkin degan g‘oyani olg‘a surgan. U tavsiya etgan bu 
usul  pedagogika  tarixida  “Suqrot  usuli”  degan  nomni  olgan.  Zero,  bu  usul 
Zardo‘sht tomonidan ilk bor qo‘llanilgan ekan, hozirgi paytda geografiya ta’limida 
bahs  -  munozara  tarzida  amalga  oshirilayotgan  bu  usulning  asl  Vatani  hech 
shubhasiz, O‘zbekiston ekanligini anglatadi.   
Geografik  bilimlar  mukammallasha  borgani  sari  o‘z  sayohatlar  davridagi 
xotiralar,  yurishlar  paytida  oddiy  chizmalarda  aks  ettirilgan  obyektlar,  to‘plangan 
fakt  va  materiallar  asosida  o‘rganilgan  joyning  geografik  kartalari  yaratilgan. 
Qadimgi  Rim,  Misr,  O‘rta  Osiyo  kabi  davlat  va  hududlarda  bilimlar  birmuncha 
taraqqiy  etgan.  Ilk  bor  geografiya  nomini  fanga  kiritgan  yunon  olimi  Eratosfen 
(miloddan  avvalgi  276-194-yillar)  hisoblanadi.  U  Iskandariya  kutubxonasining 
boshlig‘i  bo‘lgan.  Eratosfen  yozgan  ikki  tomli  «Geografiya»  asari  tufayli 
«Geografiyaning  otasi»  degan  nomga  sazovor  bo‘lgan.  U  matematik,  lekin 
geografiyaga  asos  solgan,  jumladan,  yer  yuzining  obod  qismi  (eykumena)ning 
xaritasini  tuzgan.  Birinchi  bo‘lib  fanga  yer  meridiani  yoyi  uzunligini  hisoblagan 
hamda  geografiya  ta’limiga  “geografiya”,  “kenglik”,  “uzunlik”  tushunchalarini 
kiritgan. Mashhur geograf va tarixchi yunon olimi  Strabon (miloddan avvalgi 64 – 
milodiy  23  yillar  yashagan  Yunoniston,  Kichik  Osiyo,  Italiya  va  Misr  bo‘ylab 
sayohat  qilgan.  Antik  davr  geografik  bilimlari  yakuni  bo‘lgan  «Geografiya» 

---

37 
 
(miloddan  avvalgi  taxminan  7  yilda  17  kitobdan  iborat)  asarning  muallifi 
hisoblanadi.  Unda  mamlakatshunoslik  haqidagi  bilimlar  yaqqol  o‘z  ifodasini 
topgan.  Eng  muhimi  antik  davr  olimlarining  yer  to‘g‘risidagi  tasavvurlarini 
umumlashtirib  bergan.  Strabonning  “Geografiya”  asarida  qadimgi  O‘rta  Osiyo 
geografiyasi, unda yashagan qabilalar (saklar, parfyanlar, baqtriyaliklar, dahlar va 
boshqalar) va ularning turmush sharoiti, urf-odati, tili, ayniqsa, “Buyuk ipak yo‘li” 
o‘tgan joylar haqida qimmatli ma’lumotlar berilgan. Milodiy II – asrning mashhur 
astronom  va  geograflardan biri  Klavdiy  Ptolemey  (tug‘ilgan  yili  noma’lum  –  170 
yilda vafot etgan) – yunon olimi Iskandariyada astronomik kuzatishlar olib borgan 
hamda  8  jilddan  iborat  «Geografiya»  nomli  asarini  yaratgan.  Ayniqsa,  Ptolemey 
tomonidan  tuzilgan  geografik  kartalar  oldingilardan  birmuncha  mukammal 
bo‘lgan. Unda O‘rta Osiyoning Buxoro, Samarqand, Ko‘lob, Zomin, Shosh, Forob, 
Farg‘ona  kabi  shahar  va  viloyatlarning  geografik  koordinatalari  keltirilgan.  U 
yaratgan  kartalardan  bir  necha  yuz  yillar  davomida  foydalanib  kelingan.  Buni 
Beruniyning  “Qonuniy  Ma’sudiy”  asarida  keltirilgan    ma’lumotlar  ham 
tasdiqlaydi. Ayniqsa, O‘rta Osiyodan yetishib chiqqan Muhammad al - Xorazmiy, 
Abu  Rayhon  Beruniy  va  Mirzo  Ulug‘beklarning  geografiya  ta’limi  sohasidagi 
tadqiqotlari diqqatga sazovordir.