1. Fanda biror -bir tizm funksiyasini bashqa zaruriy holatga o’tkazish jarayoniga boshqarish deb aytiladi.
Yagona butun birlashmani tashkil qiluvchi elementlar to’plamiga tizim deyiladi. Masalan, insonni yurak-qon tomirlari tizimi, sportchi organizimi , “ustoz-shogirt “ tizimi, sport kulubi, sport jamiyati va boshqalar tizimga misol bo’ladi.
Bir turdagi tizimlar ( masalan , turli sportchilarning yurak qon tomir tizimlari) kattaligi ( son qiymati) bo’yicha bir-biridan farq qiladigan bir turdagi xossalarga ega . Tizimning vaqt o’tishi bilan son qiumati o’zgarib boradigan biron hossani xarakterlaydigan kattalik o’zgaruvchi ( yoki boshqacha nomlari -parametr, xarakteristika , ko’rsatkich ) deb aytiladi. Har qanday real tizim ko’p sonli o’zgaruvchilar bilan harakterlanadi. Biroq, ularning hammasi ham birday muhim bo’lmasligi mumkin.
O’rganilayotgan masala nuqtai nazaridan muhim bo’lgan o’garuvchilar ahamiyatli ( yoki yuqori informativ ) deb aytiladi.
Vaqtning qaralayotgan paytida tizim ahvoli uning ahamiyati o’zgaruvchilarning qiumatlari to’plami bilan aniqlanadi.
Uni kordinatalar tizimida grafik usulda bitta nuqta ko’rinishida ifodalash qulay . Masalan, uzunlikka sakrovchi sportchilar uchun yugurib kelish maksimal tezligi va sakrovchanlik (depsinishda o’z gavdasiga katta tezlik bera olish qobilyati) katta ahamiyatga ega ekanligi malum. Agar grafikfa kordinata o’qlari bo’ylab yugirib kelish tezligi ko’rsatkichlari va joyidan turib uzunlikkka sakrash natijalarining o’zaro bog’liqligi ifodalansa, u holda (kordinatalar tekisligida) sportchining yaqqol tasvirlanishini olish mumkin.
Grafikda tizim holatini aks etadigan nuqta reprezentativ nuqta (namoish etuvchi nuqta ) deyiladi. Agar , sportchilarda yana qandaydir uchinchi kursatkich( masalan,shtangani kutargan holda turib-o’tirish ) o’lchansa , u holda bu uch ko’rsatkichlarni grafik tasvirlash uchun qandaydir fazoni tasvirlab , uch o’lchamli (streometrik ) grafik qurish lozim bo’ladi . Tizim o’zgaruvchan kattaliklari tasvirlanayotgan fazo tizimning holatlar fazosi deyiyadi. Bu atama tizim dagi o’zgaruvchan kattaliklar soni uchta va undan ortiq bo’lgan hollarda va grafikni qurish mumkin bo’lmagan holatlarda qo’llaniladi . Bunda , tizimning holati , uning repezentativ nuqtasining fazodagi holati bilan tavsiflanadi .
Vaqt o’tishi bilan tizimning holati o’garadi . Unga mos ravishda tizimning holatini ifodalovchi ( reprezentetiv) nuqtaning vaziyati ham o’zgaradi.
Masalan, agar sportchi biron bir sababga ko’ra sport bilan shug’illanmay quysa , u holda uning sport ahvoli rasmda punktir chiziq bilan ko’rsatilgani kabi o’zgaradi. Tizimning ahvoli ( yoki holati) zarur bo’lganidek ( yoki murabbiy yoki sport musoboqaga tayorgarlik talab qilganidek , qisqasi biz hohlagandek – rasimda natijalar yaxahilangan yo’nalishda ) o’zgarishiga erishish uchun sportchiga biron bir ta’sir o’tkazish zarur. Ana shunday ta’sirni boshqarish deb aytiladi.
Bpshqariladigan tizim eng kamida ikki qisimdan tashkil ropgan bo’ladi:
Boshqaradigan obyekt;
Boshqariladigan obyekt.
Masalan, insonning organizimida boshqarish markaziy asab tizimi tomonidan amalga oshiriladi, boshqariladigan obyekt sifatida esa organizmning ixtiyoriy a’zosi yoki tizimi ishtirok etadi. Demak, odam organizimidagi markaziy asab tizimi- bu boshqaradigan obyekt , organizmdagi ixtiyoriy a’zo yoki tizim esa boshqariladigan obyekt boladi.
Boshqaradigan va boshqariladigan obyektlar doimo o’zaro aloqalar bilan bog’langan bo’ladi.
Boshqarish obyektining ahvoli to’g’risida ma’lumotlarni yig’ish va uning haqiqiy ahvolini talab qilingan (zarur) ahvoli bilan taqqoslash nazorat deb aytilati. Boshqarish tizimidagi teskari aloqalar boshqariluvchi obyekt ustidan nazorat qilish imkoniyatini beradi.
