Abdurashid to xtaboyev

M E N E JE R FAOLIYATININ G A SO SLA R I
Menejeming amaliy tomonlarini o‘rganishdan avval unga oid asosiy 
tushunchalar, usul va vositalami bilib olish maqsadga muvofiq bo'lib, 
ulaming barchasi rahbar (menejer)lik faoliyatining mohiyatini to‘g ‘ri 
tushunishga va uni muvaffaqiyatli amalga oshirishga yordam beradi.
Menejment o‘zi nima? Menejer kim? - degan savollarga olimlar, 
mutaxassislar turlicha ta’riflar beradilar. Ba’zilar, menejment - boshqarish 
faoliyati bo‘yicha rahbar kadrlar tayyorlovchi fan deyishsa, ba’zilar, 
menejment - boshqaruv faoliyatida insonlami faollashtirish deya ta’rif 
berishadi. Ayrimlaming fikricha, «Menejment - bu tashkilotning orzu- 
niyatlariga erishishidagi mehnat va moddiy resurslami aniq yo‘nalishda 
ishlatilishi evaziga erishiladigan rejalashtirish, tashkil qilish, tartibga solish 
(muvofiqlashtirish) va nazorat qilish jarayonidir». Bu jarayonda rahbar 
(menejer) va boshqariluvchi xodimlar (guruhlar) qatnashadi. Rahbarlik -
12

---

bu menejeming boshqaruv faoliyatidir. Ingliz tilining fundamental Oksford 
lug‘atida «menejment» so‘ziga-«Insonlam i o ‘zaro munosabatlarda bo‘lish 
usullari, hokimiyat va boshqarish san’ati» deb ta’rif berilgan.
Fikrimizcha, menejment (boshqarish)-«o‘zga kishilar mehnati, intellekti 
va xatti-harakatlari motivlaridan foydalangan holda ko‘zlangan maqsadlarga 
erisha olishdir» degan mazmunda ta’riflansa maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Boshqarishning soha yoki fan sifatida rivojlanishi quyidagi savollami 
o'rtaga ko‘ndalang qilib qo‘yadi: «nima uchun» va «nimaning oqibatida» 
tashkilotlar rivojlanib, ilgarilab ketadi yoki barbod boMadi? Bir qarashda 
muvaffaqiyatli bo‘lib ko‘ringan ishlar (faoliyatlar), aksincha bo‘lib chiqadi, 
chunki har doim ham yaroqli, barcha kishilar uchun va holatlar bo‘yicha bir 
xildagi yo‘l-yo‘riq hamda vositalaming bo‘lishi mumkin emas.
Ma’lumki, tashkilotlar, firma va kompaniyalar hamda muassasalaming 
barchasi tashkilot hisoblanib ularning muvaffaqiyati va barbod bo‘lish 
misollari bitta umumiy xususiyatga ega. Tashkilot esa menejerlar dunyosining 
asosini tashkil etadi va menejmentning mavjud bo‘lish shartidir.
Menejerlar boshqarish faoliyati bilan shug‘ullanuvchi, ya’ni bo‘ysu- 
nuvchilarning bilimi, qobiliyatlari va xatti-harakatlari motivlaridan foyda­
langan holda tashkilotning oldiga qo‘yilgan maqsadlariga erishishni 
uddalay oladigan, odamlar va turli ijtimoiy guruhlar o‘rtasidagi ijtimoiy va 
iqtisodiy munosabatlami muvofiqlashtirishga, ularning mehnatini tashkilot 
maqsadlari sari yo‘naltirishga qodir, maxsus bilimlar majmuasi va tajribaga 
ega bo‘lgan yuqori malakali mutaxassislar toifasidir.
Jamoaga rahbarlik qiluvchi shaxsning obro‘si uning va unga ergashgan 
guruhning muvaffaqiyatini belgilovchi asosiy omil hisoblanadi. Rahbar 
(menejer) obro‘si atrofdagilaming, ayniqsa, unga ergashuvchilarning ishon- 
chi orqali ifodalanadi. Boshqalaming ishonchi esa quyidagilar asosida 
shakllanadi:
• xatti-harakatlarning tabiiyligi;
• muomalada erkinlik;
• atrofdagilarga nisbatan chuqur hurmat va ehtirom;
• o‘zini va boshqalami noqulay holatga solmaslik;
• imkoniyati boricha boshqalami xafa qilmaslik;
• boshqalaming ishiga aralashmaslik;
• bo‘lar-bo‘lmasga(qiyinchiliklardan) nolimaslik;
• kamtarlik va arzimagan vaziyatlarda ko‘zga tashlanmaslik;
• o‘zining imkoniyatlarini haddan tashqari past baholamaslik, so‘zini 
mazmunli, mantiqiy, asosli va qat’iy, lekin yumshoq shaklda ifoda- 
lash;
• nafaqat boshqalami, o‘zini ham hurmat qilish;
• boshqalaming (suhbatdoshning) so‘zini bo‘lmaslik va boshqalar.
13

---

Insonlararo munosabatlarni muvofiqlashtirish bilan bog‘liq ishlarga, 
asosan, tashkilot a’zolarining munosabatlarini o‘zaro moslashtirish, har 
bir shaxs maqsadi va intilishlarini tashkilotning umumiy maqsadlari sari 
yo‘naltirish, kadrlarni tanlash, tayyorlash, joy-joyiga qo‘yish, tashkilotga 
nisbatan tashqi muhit o‘zgaruvchanligini hisobga olgan holda yuqori 
boshqarish mahkamalari, raqobatchilar, iste’molchilar va hokazolar bilan 
muzokaralar olib borish, turli yig‘ilishlar va majlislami o‘tkazish hamda 
ularda qatnashish kabi vazifalarni bajaradilar.
Umuman olganda rahbar (menejer)lik mezoni motivasiya jarayoni bilan 
belgilanadi.
Motivasiya - tashkilotning alohida xodimi yoki guruhini tashkilotning 
umumiy maqsadlari yo‘nalishidagi samarali faoliyatiga mos ravishda moddiy 
va ma’naviy rag‘batlantirish jarayonidir. Xodimlar uchun eng muhimi 
ulardagi insoniylik xususiyatlarining qadrlanishi va haqqoniy baholanishidir. 
Qadrlash, baholash yoki taqdirlash deganda esa insonlar o‘zi uchun eng 
qimmatli narsani tushunadilar. Odamlar tashkilotning umumiy maqsadlari 
sari intilishlarida muvaffaqiyatni sezishlari, xizmat pog‘onalari bo‘yicha 
ko‘tarilish imkoniyatlari borligini biiishlari, atrofdagilar (ayniqsa, rahbarlar) 
tomonidan tan olinishi, mas’uliyat, imkoniyatlarining ortishi kabilar muhim 
o‘rin tutadi. Odamlarning talablari va ehtiyojlari haqqoniy taqdirlanishini 
to‘g‘ri tushunishlari va qabul qilishlari o‘rtasidagi munosabatlarni o ‘rganish 
va ular asosida tashkilotni boshqarish motivasiyaning asosini tashkil etadi.
Rahbarlik va guruhlar haqida tushuncha. Har qanday tashkilot faoliya- 
tining samaradorligi va muvaffaqiyati ko‘p jihatdan shu tashkilotdagi 
insonlar guruhi, ulaming samarali hamkorligi va o ‘zaro munosabatlariga 
bog‘liqdir. Shu sababli rahbarlar guruhlami o‘rganishlari zarur.
Gu r u h - bu o ‘zlarini umumiy maqsadlariga ega bo‘lgan jamoa sifatida 
qabul qiladigan kishilaming har qanday yig‘ indisi, boshqacha aytganda, 
shaxsiy maqsadlaming bir-biriga mos kelishidir.
Insonlar guruhlarga birlashishlarining asosiy sabablari quyidagicha:
• 
guruhga mansublik hissini qondirish;
• 
o‘zaro muloqotga muhtojlik;
• 
o ‘zaro hamkorlikka muhtojlik;
• 
o ‘zaro yordamga muhtojlik;
• 
umumiy ishga hissa qo‘shganlik tuyg‘usiga ega bo‘lish;
• 
o‘zaro yoqtirish yoki boshqalarni yoqtirmaslik kabilar.
Tashkilotlardagi guruhlarni boshqarish. Hozirgi vaqtda guruhlar rasmiy
va norasmiy guruhlarga bo‘lib tasniflanadi. Rasmiy guruhlar ishlab chiqarish 
yoki xizmat ko‘rsatish jarayonini uyushtirish va amalga oshirish uchun 
rahbariyat tomonidan tashkil etiladi. Bu guruhlarning vazifasi mazkur 
tashkilotdagi mehnat taqsimotiga muvofiq muayyan ishlami bajarishdan
14

---

iboratdir. Rasmiy guruhlar tashkiliy tuzilishi bilan ajralib turadi. Ular 
oldindan belgilangan vazifalar orqali amalga oshiriladi.
Tashkilotlardashakllanadiganguruhlardanyanabirinorasm iyguruhlardir. 
Bunday guruhlar ishlovchilaming o ‘zaro samimiyati, do‘stona munosabatlari 
asosida biror-bir muayyan maqsadga erishish uchun ularning istagi bo‘yicha 
tashkil etiladi. Ayrirn hollarda bunday guruhlar rahbardan norozi kishilar 
tomonidan tashkil etilishi ham mumkin. Bunday guruhlar barcha rasmiy 
guruhlar ichida mavjud b o iish i mumkin. Bunday guruhlaming ta ’sir 
kuchi juda yuqori bo‘lib, muayyan sharoitlarda u ustunlik qilishi, hattoki 
rahbariyatning xatti-harakatlarini yo‘qqa chiqarishi ham hech gap emas.
Norasmiy guruhlami tavsiflovchi asosiy xususiyatlar, bular: guruh ichida 
o ‘matilgan ijtimoiy nazorat, o ‘zgarishlarga qarshilik ko‘rsatish va norasmiy 
yetakchi (sardor)laming mavjudligidir.
Guruh ichida o ‘m atilgan xulq-atvor m e’yorlari uning a ’zolarini nazorat 
qilish imkonini beradi. Agarda bu ijtimoiy m e’yorlar tashkilot maqsadlariga 
zid bo‘lsa, tashkilotning o ‘z maqsadlariga erishishi qiyinlashadi. Norasmiy 
guruhlargaxosbo‘lganyanabirxususiyat-ularningharqandayo‘zgarishlarga 
qarshilik ko‘rsatishi. Buning sababi ularning kelgusi faoliyatiga tahdid yoki 
xavf-xatar tu g ‘ilishi mumkinligidadir.
Norasmiy yetakchi - bu rasmiy rahbar b o ‘lmagan shaxs hisoblanib, 
u o ‘zining shaxsiy fazilatlari, kasb mahorati yoki boshqa xislatlari bilan 
jam oada obro‘-e ’tibor qozongan bo‘ladi va uning xulq-atvoriga jiddiy ta’sir 
ko‘rsata oladi.
Norasmiy guruhda hamkasblarga yordam ko ‘rsatish yoki ulardan yordam 
olish imkoniyatlari ko ‘proq bo‘ladi, shu sababli tashkilotga yangi kelgan 
xodimlar ham bunday guruhlarda qatnashishga intiladilar.
Tashkilot rahbari norasmiy guruhlarning ta ’sirini bilgani holda ulami 
samarali boshqarishga harakat qilishi kerak. Buning uchun u norasmiy 
guruhni tan olishi, o ‘zgarishlarga qarshilikni kamaytirish uchun guruhni 
qarorlar qabul qilishda ishtirok etishga jalb etishi, mish-mishlarning oldini 
olish uchun zarur va yetarJi axb