Абдураҳим ортиқов саноат иқтисодёти

15.3. Баҳонинг турлари ва структураси 

---

Бозор иқтисодиётининг ўзига хос тизими борки, у ўзаро боғланган, бир-
бирини такозо этувчи, аммо турли мақсадларда қўлланувчи баҳолар 
мажмуасидан ташкил топади. Баҳонинг шаклланиш жараёни мураккаб бўлиб, 
унинг иштирокчилари ғоят кўпчиликни ташкил этади. Баҳолар турли 
вазифаларни бажарганлиги сабабли ҳам уларнинг тури кўп. 
Баҳоларнинг асосий турларига куйидагилар киради: 
1. Улгуржи баҳолар. Товарлар кўтарасига катта микдорда сотилганда бу 
баҳолардан фойдаланилади. Бундай баҳони асосан улгуржи савдо-сотиқ олиб 
бориладиган савдо марказларида учратиш мумкин. 
2. Чакана бахолар. Товарлар бевосита истеъмолчиларга сотилганда 
фойдаланилади. Бу баҳо ўз ичига товар улгуржи нархини, чакана савдо 
ташкилотчиларининг харажати ва фойдасини олади. 
3. Нуфузли баҳолар. Бу баҳолардан обрўталаб истеъмолчиларга товарлар 
сотилганда ва хизматлар кўрсатилганда фойдаланилади. 
4. Дотацияли баҳолар. Бунда товарлар давлат бюджети ҳисобидан 
арзонлаштирилган бахоларда олинади. 
5. Давлат бахолари. Бу ишлаб чиқарувчиларга давлат томонидан буюртма 
берилганда қўлланилади. 
6. Мавсумий бахолар. Бу мавсумий ишлаб чиқариладиган товарларга 
белгиланади. 
7. Миллий ва жаҳон бахолари—алоҳида товарнинг байналмилал 
харажатлари. Бунда жаҳон бозоридаги талаб ва таклиф нисбати ҳисобга 
олинади. 
8. Стандарт баҳолар. Харидор чўнтагидаги пулга қараб, маълум давргача 
ўзгармайдиган катъи стандарт нархлар қўлланилади. 
9. Прейскурант баҳолар. Бу баҳолар сотувчи учун мулжал баҳо, харидор 
учун билдиришлик ёки маълумот баҳо ҳисобланади. 

---

10. Ишлаб чиқарган маҳсулотни сотиш учун музокараларга тайёргарлик 
кўриш мобайнида тадбиркор энт аввало, ўзи учун мақбул бўлган баҳо 
кўрсаткичларини аниқлашга ҳаракат қилади. Шу мақсадда у баҳони учга 
ажратади. Яъни maksimal (энг юқори), minimal (энг паст) ва объектив баҳо. 
Максимал баҳо — (сотувчи нуқтаи назаридан) - бу музокараларни шу 
баҳодан бошлаш мумкин бўлган кўрсаткичидир. 
Минимал бахо — (қўшилиши мумкин бўлган энг паст баҳо) - бу товар 
нархининг шундай кўрсаткичики, тадбиркор музокаралар давомида ундан 
тушмасликка ҳаракат қилади. 
Объектив баҳо — бу, таркибида ўртача сифат кўрсаткичларига эга бўлган у 
ёки бу товарнинг ўртача бахосидир. 
Баҳонинг иқтисодиётдаги ўрни беқиёс бўлганидан унинг хар бир туридан 
окилона фойдаланиш тадбиркорлик учун муҳим аҳамиятга эга. Шу сабабли 
корхоналар ва фирмалар нарх балгилашга катта эътибор берадилар. Улар 
ўзларининг нарх стратегиясини ишлаб чиқишда куйидаги мақсадларни 
кўзлайдилар: 
- товар сотишни кўпайтириш; 
- кўпроқ фойда олиш; 
- ўрнини муайян мавқеини сақлаб қолиш. 
Товар сотишни кўпайтиришдан уч натижа кутилади: а) товар сотишни 
кўпайтириш орқали бозорда ўз хиссасини ошириш, имкон бўлганда бозорни ўз 
назоратига олиш; б) ҳар бир товарни (товар бирлигини) сотишдан тушадиган 
фойданинг камайишига рози бўлган холда товарларни кўплаб сотиш оркали 
келадиган ялпи фойдани ошириш; в) товарни кўп сотиш натижасида унинг 
ҳажмига нисбатан савдо-сотик харажатларини қисқартириш. 
Бозордан ракибларни суриб чиқариб, ўз мавқеини мустахкамлаш учун 
фирмалар махсус нарх қўллайдилар, уни бозорга кириб олиш нархи ёки 
демпинг нарх деб аталади. 

---

Бу нарх рақибни синдиришга қаратилганлигидан давлат уни таъқиклайди, 
шу сабабли фирмалар уни яширин қўллайдилар ва бу иш расмий нархнинг бир 
қисмини кечиб юбориш шаклида бўлади.