Abdunazarova Mariya Farxodovna tasavvuf antropologiyasi va uning o’ziga xos jihatlari

Ilm-fanda tasavvuf antropologiyasini o’rganilishining amaliy ahamiyati.

Tasavvuf antropologiyasi inson kamoloti, axloqiy poklanish haqidagi ilm sanaladi. Shu asnoda komil inson kontseptsiyasiga ko’ra inson uchun qayg'urish, uning ma'naviy kamolotini o'ylash tasavvufning doimiy o'zak masalasi bo'lib kelgan. Ayniqsa, insonning botiniy olami, ichki ziddiyatlari, ruh va jism orasidagi kurash va insonda azaliy ikki qarama-qarshi kuch-rahmoniy va shaytoniy quvvatlar borligini, inson Allohning bandasi sifatida shayton qutqusini yengib, rahmoniy fazilatlarga ega bo'lishi lozimligini ta'kidlaydilar. Tasavvufchilar inson tabiatidagi salbiy kuchlarni umumiy nom bilan «nafs» yoki «nafsi ammora» deb atadilar va unga qarshi urush e'lon qildilar. Mol-dunyo to'plash, nafs ehtiyojiga qarab yurish, hirsu havas qat'iy qoralandi, insonni (demakki, insoniyatni ham) noqislik va falokatlardan qutqarishning birdan-bir to'g'ri yo'li – nafsni o'ldirib, qanoat bilan halol yashash, ruh – irodani chiniqtira borib, insonda insoniylikni, ya'ni ilohiylikni tantana ettirish zarur, deb targ'ib qilindi.

Tasavvuf antropologiyasida o’rganish kerak bo’lgan masalalar insonda bir qancha savollarni tug‘diradi. Insonning asli nima? Islom bo'yicha tuproq (loydan yasalgan, demak, uning asli ham tuproq(loy)mi? Insonning haqiqati ruhmi? Agar u ruh bo'lsa, o'sha ruhning asli nima? Tuproq-ku yerdan olingan, ruh qayerdan olingan ekan? Inson mohiyatini anglashda ruh tushunchasining ahamiyati qanday?
Olima G.N. Navro'zova nafs tarbiyasi natijasida inson kamoloti bosqichlarini quyidagicha izohlaydi:

• 
  Nafsi ammora – vahshiy hayvon holatida.
  
• 
  Nafsi lavvoma – hayvon holatida.
  
• 
  Nafsi mulhima – shayton holatida.
  
• 
  Nafsi mutmainna – malakiy sifat.
  
• 
  Nafsi roziya – valiy.
  
• 
  Nafsi marziya – nabiy.
  
• 
  Nafsi safiya – ilohiy. ¹³⁷
  

Varroq at-termiziyning fikricha, insonning asosi suv va tuproqdan iborat. Odamning asosi suv va tuproqdir. Kimda suv g’olib bulsa, unga muloyimlik ila mehribonlik kursatish lozim va agar dag’al munosabat qilinsa, u o’zga tusga kiradi va maqsadga yetmaydi. Kimning tabiatida tuproq g’olib bulsa uni ozor berib shunday ta’kidlash kerakki, toki pokiza shariat qonunlarini durust o’rganib poklikka odatlansin, ishlari rivojlansin va uni hayotda qo’llay bilsin!
Unin e’tiroficha, odamlar uch guruhdir:

• 
  birinchisi umaro (amirlar);
  
• 
  ikkinchisi ulamo (olimlar),
  
• 
  uchinchisi fukaro (fakirlar).
  

Umaro buzilsa xalqning turmushi va kasbi buziladi, ulamo buzilsa xalqning dini nuqsonga to’ladi, fuqaro buzilsa xalqning qalbi buziladi. Umaroning buzilishi jabr va zulmdandir, ulamoning buzilishi boylikka mayl va kibru xavodir, fuqaroning buzilishi toat-ibodat tarki xamda xushnudlikka q arshi borishdir. Bular “Nasoyim ul muxabbat” quyidagicha keltiriladi: “Va xam oning suzidurkim, umaroning fasodi zulm biladur va ulamoning fasodi tama' bila va fukaroning fasodi riyo bila”¹³⁸
Varrokning shu so’zlari “Avliyolar o’giti”da quyidagicha keltiriladi: “Xaloyiq uch toifa bulurlar: avvalgisi umarolar (xokimlar), ikkinchisi ulamolar (olimlar), uchinchisi fuqarolar. Qachonkim umarolar axvoli buzilsa, maishatiga, xunariga future etar, agar ulamolar axvoli buzilsa, din-iymon ishiga xalal yetar, agar fuqarolar axvoli buzilsa, dunyodorlar xalok bulur. Umarolar axvoli buzilgani zulm qilmoqdur, ulamolar axvoli buzilgani mol-dunyoga tula mayl qilmoq bulur va fuqarolarning ahvoli buzilgani fisq-fasodga mayl qilib, toat va ibodatni tark etganidan bulur”¹³⁹.