Abdullayeva sarvinoz

Chiroyli  leksemasiga  nisbatan  go’zal  leksemasida  badiiylik,  poetiklik 
yuqori.  Adib  avval  dominantani  keltirib,  u  orqali  ta’kid  ma’nosini  ifodalagan. 
Sinonimlarning  o’rni  va  imkoniyati  faqatgina  badiiy  nutqdagina  emas,  nutqning 
barcha ko’rinishlarida keng hisoblanadi.  
Dunyoda  har  bir  so’zini  o’ylab,  tushunib,  gapiradiganlar  ham    talay. 
Ularni tushunganlar esa azizva mo’tabar. 
 (Qutadg’u bilig. 14-bet) 
Mazkur  o’rindagi  aziz  so’zi  “izzat-hurmatga  sazovor,qadrli,  qimmatli, 
muhtaram”(O’.T.I.L  I  tom.  30-bet)  ma’nosini,    mo’tabar    esa  “e’tibor  topgan, 
ishonch  qozongan,  etiborli”(O’.T.I.L  II  tom.  30-bet)  ma’nosini  anglatadi.  Ushbu  
leksemalardan    aziz  so’zidagi  “izzat-hurmatga  sazovor”  semasi  bilan  mo’tabar  

---

37 
 
leksemasidagi “e’tibor topgan, etiborli” semasi o’zaro ma’nodoshlik hosil  qilgan. 
Bu esa mazmunning aniq, tasirchan chiqishiga xizmat qilmoqda.  
Kuntug’di… ishlarini olijanoblik va saxovat bilan yuritganidan 
mamlakatda farovonlikva osoyishtalikhukm surar edi.  
(Qutadg’u bilig. 21-bet) 
O’zaro  ma’nodoshlik  hosil  qilgan  farovonlik,  “har  jihatdan  to’la-to’kis 
ta’minlangan,hamma  narsasi    mo’l-ko’l”  (O’.T.I.L  II  tom.  296-bet),  va 
osoyishtalik  leksemalari  “urush-janjaldan,  g’avg’o-tashvishdan  xoli;tinch, 
bexavotir,xotirjam” (O’.T.I.L I tom. 546-bet) kabi ma’nolarni bildiradi  
    Umring uzun bo’lsin, ey jo’mard, botir, 
Buni yaxshi tingla, ey mard,bahodir. 
                                                                         (Qutadg’u bilig. 66-bet) 
Mazkur  baytdagi  “Botir”-yurak  shijoati  zo’r,  yurak  shijoati  bilan  ish 
qiladigan,  mard  -so’zida  tanti  turadigan  ,(O’.T.S.L.65-bet),  bahodir,  jo’mard-
azamat,  qudratli,  himmatli  (O’.T.I.L.I  tom.91-bet)    so’zlari  o’zaro  sinonimik 
munosabatga  kirishgan  bo’lib,ushbu  leksemalar  o’z  semalari  bilan    misralarda 
ma’no  no’zikligini  ta’minlamoqda.  Chunki,  botir  -so’zida  qaytmaslik,  shijoat 
belgilari  namoyon  bo’lsa,  mard  leksemasida  tantilik  ottenkasi  bor.  Bahodir 
leksemasida  bo’lsa,  qo’rqmaslik,  qudratlilik  ma’nolari  asosiy  o’rinda  turadi.  Shu 
boisdan  ham,  adib  aytmoqchi  bo’lgan  fikri  qaratilgan  shaxsni  tilga  olayotganda 
unga  nisbatan    ijobiy  munosabatini  bildirish  maqsadida    jo’mard,  botir,  mard, 
bahodir  so’zlarini  qo’llagan  va  bu  shakldosh  so’zlar  ijobiy  –ekspressivlikni 
ta’nimlagan. Natijada baytda ifoda  aniq, yorqin chiqqan.  
Bilimdan yozilar bor tugun, chigal, 
Bilim bil, uquv ol o’zing har mahal.  
                                                               (Qutadg’u bilig. 68-bet) 

---

38 
 
Tugun,  chigal  sinonim  so’zlari  o’zining  ko’chma  ma’nolari  bilan  shakldoshlik 
hosil  qilgan.  Bunda    tugun  leksemasi  dominanta  so’z  hisoblanib,    “voqea-hodisa