Abdullayeva sarvinoz

12
 
                                                           
12
M.Qoshg’ariy. Devoni lug’otit turk. Indeks.Toshkent:1960-67-y. III tom;36-bet. 
 
 

---

16 
 
O’zbek  tilidagi  so’z  boshidagi  y  undoshi  talaffuz  qilinmay  qo’ygan,  a  unlisi  a^ 
unlisiga  almashgan,  ы  unlisining  qattiqlik  belgisi  yo’qolgan:  yыl+an= 
yыlan>ыlan>ila^n 
Atang pandini san qatig’ tut, qatig’, 
      Qutadg’a, kunung bo’lg’a kundin tatig’. 
Atangni, anangni sevundur tushi, 
       Yanut berga tapg’ung tuman ming asig’. 
*** 
Otang pandini sen tugal qil amal. 
    Yurarsan bo’lib baxtiyor har mahal. 
Otangni,anangni sevintir tamom, 
                                        Bu xizmat etirgay tilakka tugal. 
(
www.ziyouz.com
 kutubxonasi ) 
Ota-    “erkak  kishi  o’z  farzandiga  nisbatan”  ishlatiladigan  so’z.  Qadimgi  turkiy 
tilde ham shunday ma’noni anglatgan bu so’z ata tarzida talaffuz qilingan. O’zbek 
tilida  bu  so’z  boshlanishidagi  a  unlisi  a^  unlisiga,  oxiridagi  a  unlisi  a”  unlisiga 
almashgan:ata>a^ta” 
O’sanma qatig’lan, yukungni enit, 
        Yo’lung qilda yinchka, o’zungni qo’nit. 
   Bu kun yatma emgap, ishingki etin, 
Kechar emgaking san ko’charda unit. 
(
www.ziyouz.com
 kutubxonasi ) 

---

17 
 
Emgak so’zi  asli turkiycha leksema bo’lib, bu so’z hozirgi o’zbek adabiy tilida 
“qiyinchilik” ma’nosini bildiradi. Mazkur ot dastlab  qadimgi turkiy tilde “mehnat, 
mashaqqat”  ma’nosini  anglatgan  en,  otining  em  shaklidan  –ga”  qo’shimchasi 
bilan  yasalgan  fe’lga  –k  qo’shimchasini  qo’shib  yasalgan:  (en,>em+ga”=emga”-
)+k= emga”k 
Qilinchi qari o’g’lan uzlug uqush, 
O’qush qayda bo’lsa,angar bar, yapush. 
Kichigi sevuglug,qarisi amul, 
O’zi tuzun,alchaq,ko’r,asg’I o’gush. 
*** 
Zako-yoshdek,oqil qaridek-zehn, 
   Zehn qayda bo’lsa, bor unga etin, 
Qariligi savlat, go’zal yoshligi, 
  O’zi a’lo,  afzal,talay, ko’r nafin. 
(
www.ziyouz.com
 kutubxonasi ) 
Qari  leksemasi  etimologiyasi  haqida  to’xtalganda  bu  leksema  “ko’p 
yashagan”,”keksa” manosini anglatgani, qadimgi turkiy tilda “keksay” ma’nosini 
bildirgan qarыfe’lidan ma’no taraqqiyoti yo’li  bilan ajralib “harakat”  ->”shunday 
harakat  oqibatida  voqe  bo’ladigan  holat”  ;  o’zbek  tilida  a  unlisi  a”  unlisiga 
almashgan, ыunlisining qattiqlik belgisi yo’qolganligini bilishimiz mumkin: qarы-