Абдуллаев А. педагогика фанлари номзоди, доцент; Хонкелдиев Ш. Х. педагогика фанлари доктори, профессор

Ўқувчиларда жисмоний сифатларни ривожлантириш. Кичик мактаб ёшидагиларда жисмоний сифатлар ривожланади.
Лекин бу ривожланиш маълум йилларда айрим сифатларни олдинлаб, маълумотларини эса кечроқ ривожланишига олиб келиши мумкин. Бунга яшаш шароити, кун тартиби, жисмоний меҳнат ва катор бошқа ижтимоий факторлар сабаб бўлади. Бундан ташкари ёшлар, ўсмирлар ва кичик ёшдагиларни жисмоний сифатларини тарбияланиши табиий равишда ўзгараётган ва ривожланаётган организмнинг хусусиятларига ҳам боғлиқ.
Энг муҳими мақсадга мувофик ҳолда уюштирилган Машғулотлар ҳаракат сифатларини ривожлантиришда асосий ролни ўйнайди.
Ҳаракатга ўргатиш билан бу жараён ўзаро узвий боғлиқ бўлиб қуйидагиларга йўналтирилган:
1. Жисмоний сифатлар, турли хил ёшдагиларда, ҳар хил ривожланган бўлиб, ҳаракат малакаларини эгаллашда муҳим аҳамиятга эга. Уларни ривожланиши организмнинг функционал қобилиятини яхшилайди ва кучайтиради.
2. Айрим ҳолларда маълум ёшдагиларда учрайдиган жисмоний сифатларни ривожланмай қолиши ёки орқада қолиши ўзлаштиришни орқага суради.
3. Айрим жисмоний сифатларини эса нормал ривожланишини четга бурилишига йўл қўймайди.
4. Жисмоний сифалларни ривожлантириш учун ортиқча меҳнат қилишга, энергия сарфлашга йўл бермайди.
Собиқ Иттифоқнинг Физкультура илмий тадқиқот институтларининг тадқиқотлари натижаларига Караганда мактабда факат жисмоний тарбия дарсида шуғулланиши билан чекланган болалар билан, шу ёшдаги, ўша синфда енгил атлетика секциясида шуғулланган болалар орасида жисмоний сифатлар ривожланишида фарк юзага келади. 10 ойлик машклар давомида секцияга борганларнинг кафтини станвой кучи 4-6 ва 8-10 кг бўлган. Фақат дарсда шуғулланганларники эса 2-3 ва 4-6 бўлган холос.
Демак, махус йўналтирилган машғулотлар жисмоний сифатларни ривожлантиришда катта рол ўйнайди.
Куч, чидамлилик, чаққонлик, эгилувчанлик, тезликни ривожлантиришда ўша сифатлар учун мое, талабга жавоб берадиган машклар танлаб олиниб, унинг меъёри, боланинг ёши, жинси ҳамда жисмоний тайёргарлигига қараб берилсагина ўқувчиларни гармоний тарбиясини тўғри йўлга қўйиш мумкин бўлар экан.
Ҳаракатга ўргатишда машкларни барча жисмоний сифатларга мослаб танлаш ва улардан максадга мувофиқ фойдаланиш билан жисмоний сифатларни ривожлантириш мумкин. Айрим машқлар билан алоҳида жисмоний сифатлар ажаратиб ривожлантирилиши мумкин. Акробатикадаги олдинга думбалоқ ошиш машқи чакконлик ва танини бошқара олишни тарбиялайди, 30 метрга тез югуриш тезкорликни ва ҳ.к. Шунинг учун биз уларни ўша сифатини ривожланишига омил бўлади десак хато килмаган бўламиз. Лекин жисмоний машкларни бажартириш усулияти орқали ўша машқни бошқа қатор жисмоний сифатларини ривожлантириш учун восита қилиб фойдаланса хам бўлади. Теннис тўпини бир маромда ерга уриб туришимиз олднига чакконликни тарбияласа, уни кучлироқ уриб, сўнг илиб олишни машқ килсак кучни ва ҳаракат координацияси тарбияланади. Шу машкни бажариш муҳлатини 30-20 сонияга чўзсак (ерга уриб турсак) чидамлилик тарбияланади. Бу билан жисмоний машкларни мақсадли бажартириш методикаси жисмоний сифатларни ривожлантиришда асосий омил ролини ўйнайди. Айрим жисмоний сифатларни тарбиялашга эътибор берайлик:
Чакконлик 1-1У синф ўкувчиларида кейинги синфдагиларга нисбатан осон ривожланади. Бу нерв жараёнидаги қўзғалиш билан тормозланишни тез ўрин алмаша олишига боғлиқ. Бизга маълумки, бу ёшдагиларда нерв алмашинуви тез кечади. Шунинг учун асосий омил қилиб майда гуруҳ олинади. Ҳаракатли ўйинлардаги бир хил реакциялар кутилмаганда бошқа бир хили билан қисқа вақт ичида ўрин алмашади. Масалан, «Кун ва тун» ўйини чакконлик сифатини яхши ривожлантиради.
Ўсмирларда чакконлик бошка ҳаракат сифатларига нисбатан анча ривожланган бўлади. Чунки уларда организмни ривожланиши суръати 5'та юқори, уларга олдинги ёшдагиларга нисбатан оғирроқ машқлар тавсия килинади. Тўпни ирғитиб оёқни кўтариб уни остида қарсак килиб илиб олиш ёки 360°га айланиб илиш, хилма-хил мувозанат сақлаш машклари, таниш бўлган ўйинларнинг кийинлаштирилган вариантлари қўлланилади. Чакконликни тарбиялашда спорт ўйинларининг аҳамияти катта.
Катта ёшдаги мактаб ўкувчиларида кўпроқ гавдани бошкариш, тўсиқлардан ошиш, таяниш ва осилишдек оғир жисмоний машқлар танланади.
Тезлик. Кичик ёшдагиларда ўрта ёшдагиларга нисбатан яхши ривожланган бўлади. Ўғил болаларда 8-10 ёшдан бошлаб
яхши ривожлана бошлайди. 10 ёшга борганда бу сифатнинг заҳираси анчагина юкори бўлади. Шу йиллар мобайнида тезликни ўртача ортишининг меъёри бошка ёшдагиларга нисбатан юкори бўлади. Кизларда бу қобилият болаларникига нисбатан озрокдир. Тезликни ривожланиши учун уларга анчагина жисмоний машқлар бериш керакки, уларнинг бош мия пўстлоқ қисмида тезлик марказлари пайдо бўлсин. Тезликни ривожлантириш учун қуйидаги машқлар тавсия қилинади. 7-8 ёшдагиларга кўриш, овоз сигналларига ўз вақтидаёк кескин жавоб берадиган, ўз ўрнини тез топиб оладиган ҳаракатли ўйинлар, эркин югуриш ва ҳоказолар.
Кайсики ўша ўйинларни ўйнашда тезкорликка йўналтирилган вазифалар қўйилади. 3-4 синфларда эса 20-40м. Масофани тез вақт ичида босиб ўтиш керак бўлган ўйинлар танланади.
Ўсмирларда тезлик кичик ёшдагиларга нисбатан яхши ривожланади, кизларда эса уни тескариси, 12 ёшдан бошлаб болаларга нисбатан ривожланишнинг кия чизиғи пастга томон кетади. Сабаби уларда организм ёғ босиш жараёнига берилади, эгилувчанлик ва мосланувчанлик нисбатан сусаяди. Нерв жараёнларининг кучи, таъсирчанлиги ортиб кетади. 14 ёшга келиб тезликнинг ривожланиши айтарли сусаяди. Булар учун тез бажариладиган жисмоний машқлар танлаб олинади. Танланган машқлар ўта юқори тезлик билан бажариладиган машқлар бўлиши шарт. Лекин тезлик учун машқларни ҳар доим бир маромда, кўп маротабалаб, такрорлайвериш улар организмида шу тезлик учун шартли рефлекс ҳосил бўлишига олиб келиши мумкин. Унда тезлик ривожланиши кескин сусаяди.
Шунинг учун машкни турли хил шароитда, хилма хил тарзда бериш тавсия килинади. Бунга эътиборсизлик тезлик рефлексини ҳосил бўлишига, бир хил суръатдаги тезлика намоён киладиган ҳолатни юзага келтиради. Уларга бериладиган машқ тезлик-куч талаб киладиган бўлсин. 5-6 синфларда 6-9 этапли эстафеталар танланади.
Ёшлар ва кизлар тезликни ривожлантирадиган машқларга тез мослашади. Қизларда тезлик ёшларникига нисбатан анча паст ривожланган бўлади. Улар учун характерли восита қилиб 80-100 метрга югуриш, эстафеталардан фодаланиш лозим.
Куч имконияти кичик ёшдагиларда унчалик баланд эмас. СИ. Гальперин тажрибаси натижаси 7-8 ёшдаги болалар қўли билан 2,5 кг кучга эга эканлигини кўрсатади. Кизларда эса бу
сифат анчалик сует ривожлангандир. Уларни тезлик сарф қиладиган машқлар билан кўп банд килмаслик керак. /-// синфларда жисмоний машклар асосан жиҳозеиз бажарилади. IIIIV синфларда эса нисбатан озгина юк кўтариб бажарадиган машклар танланди. Резина тўплар, гимнастика таёқлари, енгил отиш билан бажариладиган машқлар қўлланилади. 1-11 синфларда асосан танани тўғри тутиш учун қорин, кўкрак, бел ёнбош мускулларини ривожлантиришга асосий эътиборни каратиш керак, чунки уларда танани тўғри тута билиш малакаси яхши ривожланмаган бўлади.
Ўрта мактаб ёшдагиларда кучни яхши ривожланган эканлигини кўриш мумкин. Мускуллар аста-секинлик билан статик ишлар бажаришга мослаша бошлайди. Қўл мускуллари, елка мускуллари кучи яхши ривожлана бошлайди. Спорт жиҳозларида бажариладиган машқлар ҳам қўл келади.
14-15 ёшдаги қизларда жисмоний ривожланиш хамда жисмоний сифатлардан кучни ривожланиши болаларга нисбатан оркада колиши кузатилади.
Куч узок вақт даво.м этмайдиган, ўз кучи билан бажариладиган, тезлик-кучи сарф қилувчи интенсив машқлар билан, 5-6 синфларда 1-2 килограммли чарм тўпларни ирғитиш, илиш, канатга тирмашиб чиқиш, оғирлиги 2-3 кг келадиган тўпларни улоктиришдек машклар билан ривожлантирилади; 7-8 синфларда шу машқлар тезлик-куч билан бажарилиши орқали, индивидуал хусусиятни ҳисобга олиб, организмга тушадиган жисмоний кжни ортиши орқали амалга оширилади.
Юқори синф ўқувчиларида эса оғир юк ташиш, кўтариш, узунликка, баландликга сакраш, улоқтириш, тортишмачок ўйинлари, кураш злементларини ўрганиш ва бошка қатор жисмоний машқлар билан ривожлантирилади. Куч сифатини ривожлантириш эҳтиётликни талаб қилади. Чунки ёш организмга ҳали балоғатга етмай туриб бу машқларни яхши бажариш учун имконият кам бўлади.
Чидамлилик 1-11 синф ўқувчиларида энергия сарф қилиб бажариладиган жисмоний машқларни бажаришни узоқроқ даво.м эттириш орқали тарбияланади. Ҳаракатли ўйинларни ўйнаш ҳам бундан мустасно эмас. Ёши улғайган сари бу сифат ҳам табиий ривожланиб боради. Болаларда қизларга нисбатан бу сифат унчалик яхши ривожланмайди. Ўсмирларда чидамлилик 300-400 метрга югуришни юриш билан алмаштириб ёки ўша масофани бир хил белгиланган суръатда югуриш (белгиланган вақт ичида
маълум масофани босиб ўтишўлар ёки велосипедда юриш, сузиш каби машқлар оркали ривожлантириш тавсия қилинади.
У//-/Х синфларда хам шу машқлар тезликни ортириб бажариш оркали бажарилади. Ҳаракатли ўйинлар, спорт ўйинлари юкори синфларда бу сифатни ривожлантириш учун восита бўлади.
Эгилувчанлик. Бу сифатни ривожлантиришга энг кулай ёш кичик мактаб ёшидир. Бунда мускуллар, бўғинлар ҳаракати катта ёшдагиларга нисбатан яхши бўлади. Шунинг учун хам бу ёшдагиларда ҳаракатли ўйинлар орқали эгилувчанликни ривожлантириш мумкин.
Ўсмирларда бу хусусият кичик ёшдагиларга нисбатан сусайган бўлади. Шунинг учун буларга жисмоний тарбия дарсларида эгилувчанликни ривожлантирувчи жисмоний машклар кўпроқ берилиши керак бўлади. Уларга машқлар беришда эҳтиётлик зарур, чунки улар машқ аҳамиятини билмай мускулларни керагидан ортиқча зўриктириш оркали уларни чўзиб кўйиши мумкин. Бу эса жароҳатланиш ва бошқаларга олиб келади.
Катта мактаб ёшдагиларга иложи борича кўпроқ эгилувчанликни ривожлантирувчи мзшғулотлар ташкиллаш лозим бўлади.