Abdulla sher axloqshunoslik

1 Макиавелли H. Государь. М ., «Планета», 1990. С. 52—53.
93
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yoki tiklanish davridagi turli xil ichki h am da tashqi ig‘vogarliklaru 
qiyinchiliklarni faqat tulkining tadbirkorligiyu arslonning ham lasi bilan 
yengib chiqib keta olish m um kin.
Uchinchidan, Makiavelli fikr yuritayotganda, Ovro‘pada yangi vujudga 
kelgan milliy davlatni nazarda tutadi. U ning tanqidchilari esa k o ‘p 
hollarda, allaqachon o ‘tish yoki tiklanish davrini boshidan kechirgan, 
o ‘n yillar, hatto yuz yillar m obaynida o ‘ziga xos m uqim dem okratik 
y o ‘nalishni ishlab chiqqan va aholisi shu yo ‘nalishga ongli ravishda 
m unosabatda b o ‘la olish darajasiga ko‘tarilgan m am lakatlarning siyosiy 
arboblari, faylasuflaridir. Makiavelli ta ’lim otini esa yuqoridagi har uchala 
holatda ham Italiya tarixidan ajratib olib tahlil etish m um kin emas.
T o'rtin chidan , Makiavelli barcha m ashhur hukm dorlar tutgan yo‘lni, 
hukm ronlik sirlarini shafqatsiz tarzda avra-astarigacha ochib tashlaydi. 
Bunday «surbetlik» shunday yo ‘lni bosib o ‘tgan, lekin o ‘zini b unaqa 
y o ‘lga aloqasi yo ‘qdek ko ‘rsatishni istagan siyosiy arboblarning g ‘ashini 
keltiradi — ularga o ‘zi uchun hozirda yoqimsiz boMgan holatlarni eslatadi.
B e s h in c h id a n , s h u n i d o im y o d d a t u t i s h k e ra k k i, b a r c h a
axloqshunoslar ichida faqat M akiavelligina davlat rahbarini alohida, 
boshqalardan tub d an farq qiladigan axloqiy tip sifatida olib qaraydi. 
M akiavelli tanqidchilarining va boshqa k o ‘pgina axloqshunoslarning 
xatosi shundaki, ular hukm dor axloqini oddiy axloqiy tamoyillarga nisbat 
bergan holda baholashga urinadilar. Makiavelli esa hukm dor axloqini 
m avjud ijtimoiy sharoitdan, uning jam iyatda va millat taraqqiyotida 
egallagan real, istisnoli o ‘rnidan kelib chiqib talqin etadi. Faylasuf bunga 
dabdurustdan erishgan emas. U tarixiy voqealar va dalillarni bilgan 
h am d a ularni ilmiy tahlil etgan; «Florensiya tarixi» degan fundam ental 
asar yaratgan ulkan tarixshunos olim. U tarixiy tajribaga suyanib shunday 
xulosaga keladi. Shu bois Makiavelli nom ini siyosatda axloqsizlikni 
targ'ib etuvchi, dem okratiyaning dushm ani deganga o ‘xshash sifatlashlar 
b ilan «bezash» ilm d an k o ‘ra ehtirosning, soxta dem okratchilikning 
mevasidir. Aslida esa haqiqiy donishm and, h ar jihatdan kuchli, m a ’rifatli, 
um um lashtiruvchi falsafiy iqtidorga ega hukm dorgina Makiavelli ta ’rifiga 
jonli misol bo‘la oladi. M asalaga yettinchi osm ondan emas, real hayotdan 
tu rib yondashilsa, b uni anglash qiyin emas.
M a n a, tarix im iz d a n b ir m isol. S o h ib q iro n A m ir T e m u r o ‘g ‘li 
M ironshoh va uning a ’yonlarini o ‘zlariga ishonib topshirilgan hud ud ni 
boshqarishda adolatsizlikka yo ‘l q o ‘ygani, kayfu safoga berilib, raiyatga 
jabr qilgani uchu n shafqatsizlarcha jazolaydi: barcha a ’yonlar o'lim ga
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

hukm etiladi. M ironshoh esa otasining piri Sayyid Baraka m aslahati 
tufayligina oMimdan saqlanib qoladi va sazoyi qilinadi: q o ‘llari bog‘liq, 
tiz c h o ‘k tirilg a n M iro n s h o h n in g k o ‘zi o ld id a b a r c h a a ’y o n la ri 
b o ‘g ‘iz la n a d i, m ax su s o ‘rn a tilg a n ta r n o v d a n o q ib tu r g a n q o n
M ironshohning yodida um rbod qoladi — bu ham oMimga ten g b ir ruhiy 
iztirob edi. Bu jazo , haqiqatdan ham shafqatsizlik. Biroq o ‘n besh- 
yigirm a odam ning o ‘limi va shahzodaning ruhiy iztiroblari evaziga 
M ironshoh tasarrufidagi Eron, Ozarboyjon, R um , A rran singari k o ‘plab 
oMkalarni o ‘z ichiga olgan ulkan bir hududdagi m illionlab aholi am aldor 
ham da sipohiylarning boshboshdoqligidan, o ‘z fuqarolik huquqlariga 
tajovuzidan qu tiladi, y a’ni A m ir T em u rning , shafqatsiz degan nom
olishdan qo'rqm ay, ota emas, hukm dor sifatida ish ko‘rishi tufayli adolat 
o ‘rnatiladi; kichik shafqatsizlik ulkan shafqatga aylanadi.
Endi davlat boshlig‘ining o ‘z so ‘zi u stidan chiqish-chiqm asligini 
axloqiy baholash borasida zam onaviy b ir misol keltiram iz. S h o 'ro la r 
ittifoqi endigina tarqalgan va davlatlararo M D H tashkiloti tuzilayotgan 
p a y td a o ‘tk az iIg a n m a tb u o t k o n fe re n s iy a s id a m u x b irla rd a n b iri 
0 ‘zbekiston va U krainada fuqarolik m aqom i q anday b o 'la d i, M D H
tark ibid agi b o sh q a d a v la tla r fu q aro lari b u ikk ala d a v la tn in g h am
fuqarolari hisoblanadim i — yo ‘qm i, degan m azm un da savol berdi. Savol 
m ohiyatan ig‘vogarona edi. C hunki M D H d avlatlaridan birortasi o ‘sha 
paytda bu masalani kun tartibiga q o ‘ym oqchi em asdi, ham m asi hozircha 
faqat qog‘ozdagina boMgan m ustaqilligini m ustahkam lashga intilardi. 
Lekin, ayni paytda, bu savolga qaysi davlat rahbari salbiy javob bersa, 
o ‘sh a d a v la td a ru siy z a b o n a h o lin in g ju n b is h g a k e lis h i, m a ’lum
tartibsizliklar ro ‘y berishi, b u ndan m am lakat m a ’naviy va m oddiy zarar 
ko‘rishi shubhasiz edi. Z ero, bu davlatlardagi m udofaa, harbiy sanoat, 
o g 'ir sanoat, rangli m etallurgiya va boshqa m u h im so h alar asosan 
m ustam lakachilik d a ’volaridan voz k ech ish ni istam agan rusiyzabon 
kishilar q o'lida b o ‘lib, ilk o ‘tish davrining dem o k ratiya niqobi ostidagi 
boshboshdoqliklari natijasida ular m uayyan m am lakat m ustaqilligiga 
sezilarli zarba bera olishga qodir edilar. A gar jav o b ijobiy b o ‘lsa, o ‘sha 
ra h b a r d av latid agi a h o lin in g bu qism i ig‘v o g a rlik u c h u n b a h o n a
topolm asdi va g ‘azabini birqancha vaqt bosib turishga m ajb ur b o ‘lardi. 
Eng m uhim i an a shu fursat edi. Biroq m am lakatdagi m ustaqillikdan 
m ast yoshlar, milliy partiyalar, muxolifatdagi kuchlar bu davlat boshlig'ini 
m ohiyatan milliy m ustaqillikka qarshi rah b a r sifatida baholardilar. Ikki 
davlat rahbari oldida an a shunday m u h im tan lo v turardi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

0 ‘zbekiston davlati rahb ari, b archa M D H davlatlari fuqarolari 
0 ‘zbekiston fuqarolari b o ‘la oladi deb, U kraina rahbari esa, aksincha, 
bunday b o ‘lishi q a t’iyan m um kin emas, deb javob berdi. 0 ‘sha m atbuot 
k o n fe re n s iy a s id a n U k ra in a d av lati ra h b a ri z im d a n o lq ish o lib , 
0 ‘zbekiston rahbari esa istehzoli jilm ayishlar ostida chiqib ketdi. O radan 
sal o ‘tm ay, 0 ‘zbekistondagi rusiyzabon harbiylar va mutaxassislar bahona 
topolm ay, tinchib qoldilar, tez orada Rossiyaga olib o ‘tib ketiladigan 
harbiy texnika haqidagi shov-shuvlar ham sekin-asta to ‘xtadi. U krainada 
esa rusiyzabon aholining noroziliklari boshlandi, «rus vatanparvarlari» 
to m o n id an yuzlab harbiy texnika vositalari, xususan, yangi jangovar 
havo kemalari ham Rossiyaga olib o ‘tildi...
Bir necha yildan keyin esa m azkur masala real kun tartibiga q o ‘yildi: 
Rossiya davlati o ‘z mavqeyini M arkaziy Osiyo m am lakatlari ichkarisida 
m ustahkam lash va, kerak b o ‘lganda, ularning ichki ishlariga aralashish 
u c h u n zam in tayyorlash m aqsadida ikkiyoqlam a fuqarolik borasida 
tashabbus bilan chiqdi. Shunda 0 ‘zbekiston davlati rahbari oqilona va 
aniq javob berdi: 0 ‘zbekiston dem okratik va huquqiy yo‘nalishdagi 
davlat, unda barcha m illatlar teng huquqqa ega. Shu bois rus m illatiga 
m ansub aholiga ikkiyoqlam a fuqarolik tatb iq etilsa, boshqa m illat 
vakillariga ham shunday huquq berilishi kerak, m asalan, koreyslarga, 
ukrainlarga, yunonlarga, qozoqlarga, tojiklarga va hokazo. Aks holda, 
0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida belgilab qo‘yilgan millatlararo 
tenghuquqlilik tam oyili buziladi. Ayni paytda, bunday keng miqyosli 
ikkiyoqlam a fuqaro lik n in g , m uayyan favqulodda hodisalar yuzaga 
kelganda, 0 ‘zbekiston davlati xavfsizligiga, hatto mustaqilligiga xatar 
tu g ‘dirishi hech kim ga sir emas.
Bunday javobga M arkaziy Osiyo m am lakatlarining ham m asiga o ‘z 
t a ’sirini o ‘tkazib kelgan Rossiya davlati hech nim a deya olmadi: uning 
ro ‘parasida ham iqtisodiy, ham siyosiy, ham harbiy jihatdan o ‘ziga 
yarasha qudratli davlat turardi. Bundan tashqari, 0 ‘zbekiston davlati 
rahbariga hech kim , b u n d an b ir necha yil aw algi gapingiz boshqacha 
ed i-k u , deya olm adi va deya olm asdi ham . C hunki fikr, um um an 
olganda, beqarorlik xususiyatiga ega; fikr beqarorligi — o ‘zgaruvchanligi 
taraqqiyot garovi, fikr barqarorligi, fikm ing qotib qolishi insoniyatni 
tanazzulga, h atto , um u m an , biologik tu r sifatida yo‘q b o ‘lib ketishiga 
h a m olib kelishi m um kin. Bu insoniyatning m ing yillar m obaynidagi 
tarix iy tajrib a sid a n c h iq a rilg a n falsafiy xulosaga hech kim qarshi 
turolm aydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Shunday qilib, m uhim b ir xalqaro m asalada 0 ‘zb ekiston davlati 
to ‘la yutib chiqdi: b ir to m o n d a n , U kraina singari h a m m odd iy, ham
m a ’naviy zarar ko‘rm adi, ikkinchi to m o n d an , juda katta xalqaro o b ro ‘ga 
m ush arraf b o ‘ldi. Lekin bu quvonarli hoi, m a ’naviy lazzat, 0 ‘zbekiston 
davlati rahbarining ruhiy iztiroblari, ta ’na-dashnom larga sab r-toqat bilan 
chidashi natijasida, fidoyiligi tufayli ro ‘y berdi. 0 ‘zbekiston davlati 
rahbari o ‘ziga shafqatsizlik qilib, m illatga, Vatanga shafqat qildi, Lorenso 
Valla aytganidek, kichik lazzatdan kechib, vaqtinchalik iztirob evaziga 
katta lazzatga noil b o ‘ldi.
Yana shuni t a ’kidlash joizki, M akiavelli q a ttiq q o ‘llilik, so 'zin in g
u stid a n c h iq m a slik singari x a tti- h a ra k a tla rn i faq a t u m u m d a v la t, 
u m u m m illa t n u q tay i n a z a rid a n kelib ch iq ib am alg a o sh irilsa g in a
m a’qullaydi, hukm dorning bosiq boMishini, hadeb jazolashga intilmasligi 
kerakligini aytadi; o ‘z xalqida nafrat va h azar hissini uyg‘otgan h u k m ­
dorning ahvoliga voy ekanini ta ’kidlaydi. M utafakkir, an a shu n d ay oqil, 
m o hir hukm dorlarga ega m am lakat o ‘z ozodligini q o ‘ldan berm aydi, 
deb hisoblaydi. U m u m an , shuni ta ’kidlash kerakki, M akiavelli uchu n 
eng m uhim i — ozodlik: ozod Italiya, ozod jam iyat, shaxs erkinligi, 
faoliyat erkinligi kabi tushunchalar uning uchun eng asosiy qadriyatlardir. 
Ayni paytda, odam lardan nasroniylik talab qiladigan b o ‘ysunish, sabr- 
to q a t, h a m m a narsag a s h u k u r qilish singari ax lo q iy ta m o y illa rn i 
q o ‘rqm ay qattiq tan q id ostiga oladi. U Italiya ozodligini ikki narsa 
yemirganligini aytadi: biri — m illatni b o ‘shashtirib, ojizlashtirib yuborgan 
hodisa nasroniylikning xulqiy-axloqiy tam oyillari b o ‘lsa, ikkinchisi — 
har qanday respublikachilik va h ar qanday ozodlikning dushm ani qudratli 
Rum o saltanati edi.
Xulosa qilib shuni aytishim iz m um kinki, M akiavelli o ‘z asarlarida, 
xususan, «H ukm dor» risolasida ilgari surgan axloqiy t a ’lim o t, davlat 
rahbari axloqiy faoliyatidagi fazilat va illatning o ‘zaro aloqasi, b ir — 
biriga o ‘tib turishi, b a ’zan esa, biri ikkinchisini keltirib chiqarishi haqidagi 
yangicha flkrlari haligacha o ‘z aham iyatini y o‘qotgani y o ‘q.
Uyg‘onish davrining yana b ir o ‘ziga xos axloqshunosi, b u M ishel 
M o n te n d ir ( 1 5 3 3 —1 5 9 2 ). U n in g a x lo q iy b a d i h a l a r d a n i b o r a t
«Tajribanom a» (1580—1588) asari G ‘arb m a ’naviy d u n y o sid a ulkan 
voqea b o ‘lgan am aliy axloq borasidagi noyob asardir. U n i G ‘arb n in g
o ‘ziga xos «G uliston»i deb atash m um kin. Z ero , yangi davr tajribaviy 
axloqshunosligi M o n te n d a n boshlanadi: «Tajribanom a» d a tu rli davr 
va xalqlar hayotida ro ‘y bergan ju d a k o ‘p axloqiy h o la tla r yig‘ilgan:
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ular m uallifning nozik ruhiy-ijtim oiy kuzatishlariga moyil iste dodli 
ax lo q sh u n o s ek an in i k o ‘rsatad i. M o n ten o ‘z m u lo h azalari o rq ali 
in so n n in g tajribalar girdobiga ilojsiz tushib q o lg an zot ekanligini 
ta ’kidlaydi va bizda shunday qudratli, jonli ta s a w u r uyg‘otadiki, bu 
ta s a w u r uchu n dunyo qiyofalar yaratadigan xom ashyo m anbaiga 
aylanadi. M utafakkir o ‘z davri uchun m uhim b o ‘lgan barcha m asalalar 
b ila n , o ‘zligini tah lil etish bilan shug‘ullanadi: «Yashash m en ing
m ashg‘ulotim , m ening san ’atim — m ana shu!... 
M en bunda h atti- 
harakatlarim ni em as, balki o ‘zim ni, o ‘z m ohiyatim ni tasvirlayman», — 
deydi m u ta fak k ir1. Z e ro , o ‘z — o ‘zini k ashf etish, o ‘zini — о ziga 
tush u ntirish, M o nten fikricha, axloqiylikning sharti hisoblanadi.
«M en o ‘zimga qay tarzda yondashishim orqaligina, — deb yozadi 
faylasuf, — o ‘zim dan uyatchanlik va surbetlikni, bokiralik va buzuqlikni, 
sergaplik va kam suqum likni, m ehnatkashlik va logarlikni, zehni o ‘tkirlik 
va t o ‘p o s lik n i, tu n d lik va o c h iq k o ‘n g illik n i, y o lg ‘o n c h ilik va 
h aq iqatgo‘ylikni topam an. 0 ‘zini diqqat bilan o ‘rgangan kishi о zida 
va, h atto , o ‘z m ulohazalarida ana shunday beqarorlik ham da qaram a- 
qarshilikni ko ‘radi»2. Bu bilan M onten aql-idrok insondagi m urakkab 
ru h iy h o latla r ichidagi b irgina holatdir. Shu sababli hech qanday 
uyg‘unlashtiruvchi m a ’naviy shakl, hech qanday burch yoki fazilat 
subyektning xotiijamligini kafolatlay olmaydi, ya’ni axloq muayyan qat iy 
belgilangan, bir xildagi m e ’yorlar yig‘indisidan iborat b o ‘lmaydi, degan 
fikrni ilgari suradi. Lekin b a ’zan uning shubhago‘yligi (skeptitsizm i) 
m e ’yoridan oshib ketadi, shaxsni faqat o ‘zini o ‘ylashga barcha fikr va 
niyatini o ‘z foydasini ko ‘zlash uchun qaratishga, y a’ni uni xudbinlikka 
d a ’vat etishgacha borib yetadi. Ayni paytda bu shubhago‘ylik subyekt 
tushunchasining ikki tom onlam aligini qat’iy ta ’kidlab o ‘tadi. Axloqning 
ikkiga b o ‘linganini k o ‘rastish b arobarida M o n te n shu ikki qism ni 
birlashtirishga intiladi. M utafakkir ta ’lim otining m ohiyati ham ana 
sh u n d an iborat. U ning ta ’lim oti insondan aql-idrok, m ulohaza bilan 
yashash huquqiga asoslanishni talab qiladi.
U yg‘onish davri axloqiy t a ’lim otlari axloqshunosiik tarixida shubasiz 
o lg 'a tashlangan qadam b o ‘ldi. Z ero, bu davr m utafakkirlari qadim gi 
d u ny o axloqshunoslari ilgari surgan nazariya va g ‘oyalarni 0 ‘rta asrlar