Abdulla sher axloqshunoslik

1 Q u r’oni karitn. Т ., G ‘.G ‘ulom nom idagi Adabiyot va san’at nashriyot matbaa
birlashmasi, 1992, 76-b.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qilish — Yer yuzida yagona xalifalik o ‘m atishni o ‘z oldiga rnaqsad qilib 
q o ‘ygan aqidaparastlar an ’anaviy axloqiy qadriyatlardan yuz o ‘girganlari 
uchun ham ana shunday xato yo‘lga qadam q o ‘ydilar. Biz ularni 
Mavlono Jaloliddin Rumiy hazratlarining quyidagi so‘zlari bilan insofga 
chaqirmoqchimiz: «Siz qanday qilib dinni bir qilasiz? Bu faqat qiyomatda 
mum kin. Bu yer dunyodir va shuning uchun ham dinning bir b o ‘lishi 
m um kin emas. Chunki bu yerda ularning turli-tum an istagi va tilagi 
bordir. Din dunyoda birlasholm aydi, faqat qiyom atda bir b o ia d i. 
Qiyomatda ularning hammasi birlashadi, bir quloq, bir til holiga keladi»1.
Nafaqat diniy e ’tiqod, balki barcha m a’naviy hodisalar shaxsdan 
axloqiylikni talab etadi. Yana bir misol tariqasida fanni olib ko‘raylik. 
U ning axloqiy qadriyatlardan muxtorligi, «sof»ligi haqidagi gaplar 
m ohiyatan mantiqiylikdan yiroq, puch ekanini ikki jaho n urushini 
boshidan kechirgan insoniyat yaxshi tushunib oldi. «M ening vazifam -
kashfiyot, u yog‘i bilan ishim yo‘q» qabilidagi yondashuv olim uchun 
axloqsizlik va jinoyat ekanini ilm ahli e ’tiro f etdi va etmoqda. «U rush,
— deb yozadi alloma V.I. Vernadskiy, — fanning holatiga m uqarrar 
ta ’sir ko‘rsatgan chuqur asorat qoldirdi. Ulardan bid — jahon olimlarining 
o'zlari faol ishtirok qilgan mislsiz va dahshatli shafqatsizliklarni his 
etishlari bilan bogMiq bo‘lgan teran axloqiy iztiroblardir. ... Fanning 
axloqiyligi masalasi, olim uchun axloqning diniy, davlat shaklidagi yoki 
falsafiy ko‘rinishidan qat’i nazar, kun tartibiga chiqmoqda. U faol amaliy 
kuch b o ‘lib bormoqda va u bilan borgan sari ko‘proq hisoblashishga 
to ‘g ‘ri kelyapti»2.
Biz yuqorida axloqning boshqa m a’naviy hodisalar bilan aloqalari 
haqida to ‘xtalib o ‘tganim iz uchun yana m isollarga m urojaat qilib 
o'tirm aym iz. Xulosa shuki, axloq m ehvarida aylanm agan m a ’naviy 
hodisalar o ‘z m a’naviylik kuchini yo‘qotadi, insoniyat uchun keraksiz 
va hatto zararli voqelikka aylanadi. Shu sababli axloqqa «ha, endi 
shunchaki axloq-da, biror-bir muhim kasbmidi u» deb, axloqshunoslikka 
esa «kichkinagina fan», asosiy kasb haqidagi fanlarning rizqini yarim ta 
qiladigan ikkinchi darajali kurs sifatida qarash «bir miri hayon — uch 
m iri ziyon» degan xalq maqolini eslatadigan kaltabinlikdir. S ho‘rolar