Abdulla sher axloqshunoslik

1 Фихте U. Н есколько лекций о назначении учёного. М инск, «Попурри»,
1998. С. 5 7 -5 8 .
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

hissiy bilim nuqtayi nazaridan haqiqiy, asl deb hisoblagan holda olamni 
idrok etish. U eng yuzaki idrok etish, dastlabki daraja. Ikkinchi darajadagi 
dunyoqarash nisbatan yuksak, undagi inson «hissiy bilim» nuqtayi 
nazaridan kechib, olamni m a’lum qonun va tartib sifatida anglaydi. 
Ana shu nuqtayi nazardan insonning m a ’naviy hayoti boshlanadi. 
Bunday nuqtayi nazar uchun qonun — birlamchi erkinlik va inson zoti
— ikkilamchi. Chunki, erkinlik qonuni erkinlik va erkin mavjudotlarni 
e’tirof etadi. Insonning ichki dunyosida namoyon b o ‘lgan axloqiy qonun 
bu tizim da inson mustaqilligining yagona asosi hisoblanadi. U chinchi 
bosqichda his etiluvchi dunyo bor-yo‘g‘i inson erkin harakatining doirasi 
bo‘lib xizmat qiladi. Zero, u erkin harakat shu harakat uchun obyekt 
zarurligini e ’tiro f etgani sababligina mavjud. D unyoqarashning bu 
uchinchi xili haqiqiy va oliy axloqiylik nuqtayi nazaridir. Bu nuqtayi 
nazarning qonuni borini tartibga soluvchi emas, balki qandaydir yangilik 
yaratuvchi qonundir. Yaratuvchilik qonuni tartibga solish qonuniga 
qaraganda yuksak darajaga ega. Yaratuvchilik qonuniga am al qiladigan 
inson, q at’iy am r nuqtayi nazaridan farqli o'laroq, o ‘z mayllari bilan 
doimiy kurash olib bormaydi; bunday mayllar endi hissiyotning ziyosiz 
intilishlari, hudbin shaxsning hayvoniy mayllari b o ‘lib qolmaydi; ular 
endi ruh bilan uyg'unlashadi, ruhga qarshilik qilm aydi, balki u bilan 
birlashib ketadi. Oliy axloq egasi bo‘lgan kishi burch hukm iga quvonch 
bilan bo‘ysunadigan, o ‘z burchini bajarishni oliy lazzat deb biladigan, 
mayllari qat’iy am r talablariga javob beradigan insondir. Fixtening fikriga 
ko‘ra, olamiy axloqiy tartib Xudo tom onidan ta ’sis etilgan. Axloqiy 
tarbiyaning aham iyati esa beqiyos — u yarim hayvoniy tabiat egasi 
boMmish insonni, erkin mavjudotga aylantirish vositasidir.
Fixte axloq bilan huquqning farqini ham o ‘z falsafiy tizimiga mos 
talqin qiladi. H uquq his etilguvchi dunyo doirasi bilan cheklanm og'i 
va inson M enning botiniga tatbiq etilmasligi lozim , ya’ni insonning 
fikrlash tarzi, aqliy holatiga aralashmasligi kerak. Z ero, bular axloqqa 
taalluqli huquqiy m unosabatlar doirasidan tash q arid ad ir. H uquqiy 
qonun, axloqiy qonundan farqli o ‘laroq, insondan ezgu ixtiyorni talab 
etmaydi, u tashqi qilmishlarga taalluqlidir.
Shunday qilib, Fixtening o ‘ziga xos falsafiy tizim ida ijtimoiylik, 
ilmning muhimligi b o ‘rtib ko‘zga tashlanadi. U « In jib n in g quyidagi 
satriga asoslanadi: «Ibtidoda So‘z boMgan va So‘z X udoniki edi» — 
hayoti diniy anglash shakllari bilan belgilanadigan inson, ilohiy Xudoga 
taqlid qilishi, aw alo bilimli va yuksak axloq egasi b o ‘lishi lozim.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Olmon mum toz faylasuflari orasida