yaxshilik qilm agan b o ‘lsa ham , boshqa insonlarga xizm at ko'rsatgan,
yaxshilik qilgan zotlarga m uhabbati; 4) insonning tashqi yoki ichki
qiyofadagi barcha go‘zallikka m uhabbati; 5) insonning o ‘zi bilan botiniy
(ichki), yashirin o ‘xshashligi b o r b o 'lg an zotlarga m uhabbati.
M azkur m uhabbat turlari ham m asining zam irida A llohga m uhabbat
yotadi, y a’ni insonning o ‘ziga, o ‘zgalarga, a tro f-m u h itg a m unosabati
m uhabbat orqali amalga oshadi va bu m uhabbat
tu rlarin in g ham m asi
Allohga m uhabbatning bilvosita k o ‘rinishidir. Z ero: « 0 ‘zini anglab
yetgan kishigina o ‘z Y aratganini anglab yetadi, u o ‘z - o ‘zicha mavjud
em as, u n in g b orligi, m av ju d lig in in g d a v o m i, k a m o lo tg a erishuvi
A llohdan, Alloh va Alloh vositasidadir», — deydi Im o m G ‘a z z o liy '.
M u tasaw if faylasufning ixtiyor erkinligi borasidagi
qarashlarida taqdir
m uqarrar hodisa sifatida talqin etiladi. Bunda h am bilim (bilish) birinchi
o ‘rinda turadi; ixtiyor bilim ga b o ‘ysunadi. Z ero , in so n nim a o ‘ziga
yoqish yoki yoqmasligini bilim (bilish) orqali anglab yetadi. U m um an,
ixtiyor erkinligi ixtiyorning o ‘ziga xos turi, u nimagaki inson ishonchsizlik
tuysa, o ‘shanga nisbatan b o ‘lgan aqliy m uno sab atdan yuzaga chiqadi.
Ixtiyor erkinligi «kasb» tushunchasi bilan bog‘liq. K asb — kasb etm oq,
o ‘ziga olm oq, o ‘ziga yuqtirm oq singari m a ’nolam i anglatuvchi tasaw ufiy
a ta m a . M a sa la n , X udo b ir b a n d a sin i sin ab k o ‘rish u c h u n unga
yom onlikni ravo ko ‘rdi, deylik. Bu uning taq d iri, m u q arrar hodisa.
Lekin yom onlikning ijrosi boshqa
bir odam ixtiyoriga beriladi, ya’ni
sin a la y o tg a n ban dag a y o m o n lik q ilish -q ilm a slig i a n a shu vosita-
odam ning ixtiyoriy tanloviga bogMiq. U — erkin. A gar u yaxshilikni
tanlasa — savob, yom onlikni tanlasa — g unoh uning b o ‘yniga tushadi.
Xuddi shuningdek, yofnonlik obyekti boMgan b a n d a agar X udoning
sinoviga shukur bilan javob bersa, u suyuk, aksincha,
shakkoklik qilib,
X udodan nolisa yoki yuz o ‘girsa, u g u n o h k o r banda. D em ak , G ‘azzoliy
taqdirning m uqarrarligini ta ’kidlagani holda, insonga m a ’lum m a ’noda
ixtiyor erkinligi berilganini qayd etadi.
O lrni kelganda shuni ham aytish kerakki, 0 ‘rta asrlar m usulm on
falsafasida ta q d ir (qadar) m u am m o si k o ‘pgina to rtish u v larg a sabab
b o ‘lgan. Ibn Sino m u tasaw if allom a A bu Said ibn Abul X ayr M ehaniy
bilan olib borgan y ozishm a-m unozarasida shunday m u lo h aza bildiradi:
«Q adar, — deb yozadi Ibn Sino, — inson
aqli q am rab ololm aydigan,
www.ziyouz.com kutubxonasi
nafaqat majoziy va m avhum , balki butunlay bilish, tagiga yetish m um kin
b o ‘lm agan m asaladir». Shundan so ‘ng u taqdir haqidagi M uh am m ad
alayhissalom ga nisbat beriladigan: «Q adar A llohning siridir» va H azrat
Aliga nisbat beriladigan: «Bu tubsiz dengizdirki, unga tushib b o ‘lmaydi»,
«Bu tik qoyadirki, unda ushlaydigan hech narsa yo‘q», degan Hadis
so‘zlarini k eltiradi1.
G ap shundaki, o ‘sha davrlarda ahli ta sa w u f orasida «Q adar
sirini
bilishga urinish ilhaddir (shakkoklikdir)» degan ibora u rf b o 'lg an edi.
Z ero, soTiylar tavakkulga q a t’iy rioya qilm oqlari lozim , y a ’ni ham m a
narsada yolg‘iz Xudoga suyanm oqlari, u bergan taqdirga shukrona bilan
b o ‘ysunm oqlari kerak. Lekin, ayni paytda, yuqorida aytganim izdek,
soTiy ham bir inson sifatida ixtiyor erkinligiga ega, undan tanlash huquqi
to rtib olin m agan. T anlov esa, sh u n ch ak i, o ‘z -o ‘zicha em as,
balki
m uayyan xatti-harak at orqali ro ‘y beradi. D em ak, taqd ir qay darajada-
dir insonning xatti-harakati b ilan h am bogMiq, m utlaq qotib qolgan
hodisa em as. Buni Im om G ‘azzoliy ham tan oladi. U o ‘zining «Ayo
o ‘g ‘lon!» («Ayyuhal valad») asarida: «Ayo o ‘g‘lon! Yaxshi amallarsiz
yuksak m ukofotga erishib b o ‘lm aydi, — deydi va quyidagi hikoyatni
keltiradi. — Bani Isroilda bir kishi yetm ish yil Alloh taologa ibodat
qiladi. T angri uni m alaklariga k o ‘rsatishni istaydi va m alaklardan birini
unga yuboradi. Farishta unga: «Bunday haddan
tashqari ibodat bilan
jan n atg a kirishga yetisha olm aysan», deydi. 0 ‘shanda (kam olotga)
yetishgan obid esa: «Biz ibodat uch u n yaratilganm iz. Ibodat bizlarga
taqozodir», deb javob beradi. F arishta qaytib chiqib X udoga deydi:
«Uning nim a deganini 0 ‘zing bilguvchisan!». Shunda Alloh taolo: «Bizga
ibodat qilishni to ‘xtatm adi va biz h a m unga ko‘rsatadigan karam im izni
to ‘xtatm aym iz! Ey, m alaklar, sho h id b o ‘lingki, uni afu etam an», —
deydi2.
H ikoyatning m uhim ligi shundaki, gap unda Allohga suyuk b o ‘lish
taqdirda yozilmagan bandaning suyukli obidga aylanishi haqida ketyapti;
undan ko‘rinib turibdiki, solih ban d a nimagaki erishgan bo'lsa, hamm asi,
a w a lo A llohning karam i kengligi, qolaversa, uning o ‘z
xatti-harakati
tufayli ro ‘y berdi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
