buzg unchilik qilib yurm agan odam ni o id irs a , d em ak, g o ‘yo barcha
odam larni o ‘ldiribdi va kim ki unga hayot ato etsa (ya’ni o ‘ldirishdan
bosh tortsa), dem ak, g o ‘yo barcha odam larga hayot beribdi».
Shu bilan birga «X uastuanift» shakliy va uslubiy jih a tla ri bilan
«Avesto»dan
jiddiy farq qiladi, «M isr m ayyitlar kitobi»ga ju d a yaqin;
uning «Tavbanoma» deb atalishi ham shuni bildirib turadi: h a r bir
bo lim -sura (ham m asi o ‘n besh b o ‘lim dan iborat) insonning o ‘z axloqsiz
x atti-h arak atlari, gun oh lari uch un bosh m a ’bud X o ‘rm uzdga iltijo-
ibodatidan iborat.
«M isr m ayyitlar kitobi»dagidek, unda ham h a r b ir iltijo-bo'lim tavba
qilayotgan kimsaning o ‘zi to m o n id an axloqsiz qilm ishlari va gunohlari
sanab о tilgach, «G unohlarim izni kechirgin!» degan xitob bilan tugaydi.
A ytilganlardan qisqacha xulosa shuki, «Xuastuanift»
qadim gi turkiy
tilda yaratilgan dastlabki e ’tiqodiy-axloqiy yodgorlik sifatida alohida
a h a m iy a tg a , keng m iqyosli o ‘rgan ish ga, ta d q iq va ta h lilg a lo yiq
ajdodlarim iz m a’naviy m erosidir.
^ H a n d a r z la r. «A vesto», z a rd u s h tiy lik t a ’lim o ti d a s tla b k o ‘rib
о tganim izdek, T uron
m intaqasida vujudga kelgan h am d a yoyilgan
bo Isa, keyinchalik E ronzam in va H indistonning
forslar yashaydigan
m intaq alard a juda keng tarqaldi. B a’zi yerlarda m usulm onchilik kirib
kelgandan so‘ng ham o ‘z m avqeyini
saqlab qoldi. Pahlaviy tilid a
yaratilg an «H andarzlar» ( o ‘gitlar) g arch an d d in iy -e ’tiq o d iy asosga
suyansa-d a, m ohiyatan axloqiy p an d n o m alar sifatida o tash p arastlar
o rasid a m ash h ur b o ‘lgan. U larn in g k o ‘pchiIigi
Q adim gi E ro n n in g
ulug lari nom idan tartib berilgan: «Dastlabki ustozlar o ‘gitlari», «Xusrav
A nushirovon o ‘gitlari», «B uzurjm ehr o ‘gitlari» va h.k.
Bu о gitlardagi o ‘ziga xos xususiyat shundaki, ularda «Avesto»da
ilgari surilgan eng m uhim d in iy -e ’tiqodiy g 'oyalarning jam iy at va shaxs
hayotidagi am aliy in ’ikosini ko ‘rish m um kin. Eng a w a lo , «Avesto»dagi
«ezgu o ‘y, ezgu s o ‘z, ezgu a ’m ol» u ch lig ig a e ’tib o r q a ra tilg a n .
«B uzurjm ehr о gitlari» h an d arzid a m azkur uchlik ezgulikning asosi
sifatida quyidagicha t a ’riflanadi: «Ezgulik nim ayu, yovuzlik nim a?
Ezgulik bu — ezgu o ‘y, ezgu so ‘z, ezgu a 'm o l, yovuzlik esa — yovuz
о у, yovuz so‘z va yovuz a ’mol». Shundan keyin m azkur uchlik tahlil
etilib, uning axloqiy m ohiyati o ch ib beriladi. har b ir so ‘zning
axloqiy
xususiyati o ‘ziga xos, ta ’b irjo iz b o ‘lsa, axloqshunoslik nuqtayi nazaridan
talqin etiladi: «Ezgu o ‘y, bu — fikrlashdagi m o ‘tadillik, ezgu s o 'z —
sax iy lik , ezgu a ’m ol - t o ‘g ‘rilik. Yovuz o ‘y, bu - fik rla sh d a g i
www.ziyouz.com kutubxonasi
is ro f g a r c h ilik , y o v u z s o ‘z — p a s tk a s h lik , y ov u z a m o l esa
yolg‘onchilik»'
Bundan tashqari m azkur han darzlarda insonning m a’naviyatiga,
ayniqsa aql va ilmga alohida e ’tib o r beriladi: Ahura M azda odam larni
yovuz devlardan him oya qilish uchun bir
necha m a naviy jihatlarni
yaratgan. Bular — tu g 'm a aql, kasb etiladigan (o ziga yuqtiriladigan)
aql, fe’l-atvor, um id va h.k. Tug‘m a aql vujudni qo ‘rquvdan xalos qiladi,
m ol-dunyoning o ‘tkinchiligini va o ‘lim ning haqligini eslatib turadi.
Ikkinchi turdagi aql esa taqvodorlar yo‘lidan borish, ulardan о rganish
orqali vujudga keladi va nim a b o ‘lishini oldindan bilish, nim a bo lib
o ‘tganini yodda tutish uchun xizm at qiladi. Dem ak, tu g 'm a aql inson
m ohiyati bilan b o g ‘liq b o ‘lsa, aqliy tarbiya orqali kasb etilgan aql esa
u n in g m avjudligi, hay o tiy am aliy o ti m asalalariga b orib taq a lad i.
Buzuijm ehrning quyidagi o ‘z -o ‘zi bilan savol-javobi yuqoridagi
m a naviy
xususiyatlarning axloqiy m ohiyatini yanada yaqqolroq ochib beradi.
«Odamlar uchun aql yaxshiroqmi yoki ilmmi? Aql muayyan narsani
egallashda, ilm esa — muayyan narsani baholashda yaxshi.
Qanday fa o liya t hamm adan yaxshi. Bosiqlik va tinchliksevarlik.
Qanday tamoyil eng yaxshi? Yaxshilik.
Eng muhim s o ‘z qaysi? Burch» va h. k}
H andarzlardan biri baxtli kishining fe’li va aqliga bag ishlangan.
U nd a baxt tushunchasi quvonch bilan bog‘liq tarzda talqin qilinadi.
Baxtli kishi haq yo ‘lni tanlagan, nuqsonlardan forig1 insondir, shu
xislatlar tufayli u qalban va fikran quvnoq yashaydi, odam larga muloyim
m unosabatda b o ‘ladi, h ar kim bilan unga
mos keladigan m unosabatni
tanlay d i, baxtni m a ’b u d lard an , fazilatlarni o ‘z do stlaridan olishga
intiladi, don o q aro rlar qabul qiladi. «D ono qaror, insonning aql bilan
v u ju d n i u y g ‘u n la s h tiris h i, fa o liy a tli, g 'a y ra tli, ja s o ra tli b o lishi,
shuningdek, o ‘z ichidagi dushm anni yengishi bilan belgilanadi. Zero,
o ‘z ustingdan hukm ronlik qilish, kim ningdir ustidan
hukm yurgizishga
qaraganda yoqim liroqdir»3.
Shunday qilib, h andarzlar to ‘plangan, bitilgan davr o ‘rta asrlarga
to ‘g‘ri kelishini hisobga olsak, «Avesto» ta ’sirining vaqt va qam rov doirasi
n aq adar kengligini ko‘rish m um kin.
Do'stlaringiz bilan baham: 
