Abdulla Qodiriy

Abdulla Qahhor
Oʻzbek adabiyoti taraqqiyotiga katta hissa qoʻshgan Abdulla Qahhor 1907 yili Qoʻqon shahrida temirchi oilasida dunyoga keldi. Oʻrta maʼlumotni Qoʻqonda olgan Abdulla 1925 yilda Toshkentga kelib, “Qizil Oʻzbekiston” gazetasida ishlaydi.
U Oʻrta Osiyo Davlat universitetining pedagogika fakultetida (1930) tahsil oldi. Yozuvchi “Sovet adabiyoti” jurnalida masʼul kotib, Oʻzbekiston Davlat nashriyotida muharrir lavozimlarida ishladi (1954–1956).
Abdulla Qahhorning ijodi 1924 yildan boshlangan. Dastlab “Mushtum” jurnalida, “Yangi Fargʻona” gazetasida uning hikoya, felyeton, xabarlari bosildi. Yozuvchining “Olam yasharadi” nomli birinchi hikoyalar toʻplami 1935 yilda chop etilgan.
30-yillarda adibning uchta “Hikoyalar” toʻplami (1935,1938,1939) kitobxonlar qoʻliga tegdi. Bu davrda Abdulla Qahhor kichik hikoyalardan tashqari “Sarob” (1935) romanini yozdi.
Urush yillarida yozuvchining bir qancha felyeton, ocherk va hikoyalari eʼlon qilindi. “Asror bobo”, “Dardaqdan chiqqan qahramon”, “Kampirlar sim qoqdi”, “Xotinlar”, “Oltin yulduz” kabi oʻnlab hikoya va qissalarida oʻzbek jangchilarining mardligi, xalqimizning mehnatdagi jonbozliklari, yuksak vatanparvarligi ifodalangan.
Yozuvchining urushdan keyingi yillarda yaratgan “Qoʻshchinor chiroqlari” (1951) romani jamoalashtirish mavzuiga bagʻishlangan.
U oʻzining “Shohi soʻzana” (1951), “Ogʻriq tishlar” (1954), “Tobutdan tovush” (1962), “Ayajonlarim” (1967) komediyalari bilan oʻzbek dramaturgiyasi rivojiga salmoqli hissa qoʻshdi. Ayniqsa, “Shohi soʻzana” pyesasida dramaturg qoʻriq va boʻz yerlarni oʻzlashtirish mavzuini zoʻr mahorat bilan yoritdi. Pyesa respublikamiz va qator xorijiy mamlakatlar sahnalarida muvaffaqqiyatli namoyish qilindi. Yozuvchining “Sinchalak” (1958), “Oʻtmishdan ertaklar” (1965), “Muhabbat” (1968) qissalari oʻzbek nasrining taraqqiyotiga muhim hissa boʻlib qoʻshildi.
U “Oʻtmishdan ertaklar” qissasi uchun Respublika Davlat mukofotiga sazovor boʻlgan. Oʻzbek kitobxonlari Abdulla Qahhor tarjimasida M. Gorkiyning “Mening dorilfununlarim”, N. V. Gogolning “Revizor”, L. N. Tolstoyning “Urush va tinchlik” romani (I, II kitoblari) va boshqa bir qator asarlarni oʻz ona tillarida oʻqishga muvaffaq boʻlganlar.
Oʻzbekiston xalq yozuvchisi Abdulla Qahhor mustaqillik yillarida oʻzbek adabiyoti va madaniyati rivojiga qoʻshgan ulkan hissasi uchun “Buyuk xizmatlari uchun” ordeni bilan mukofotlangan.
Oybek
Yangi hisob bilan 1905 yilning 10 yanvarida tavallud topgan Oybek domla haqida soʻz aytish uning ijodidan bahramand muhiblari uchun juda hayajonli, ayni chogʻda sharafli va masʼuliyatlidir.
Adib haqida xorijlik va oʻzbe-kistonlik doʻstlari, olimlar, boshqa atoqli ijodkorlar oʻz xotiralarida bir fikrni bot-bot taʼkidlaydilar: “Oybek zamonamizning, XX asrning Navoiysidur”.
Insoniy tiynatining pokizaligiga, ijodiy merosining miqyosi va teranligiga koʻra Hazrat Alisher Navoiy va Oybek domlaning qay bir darajada qiyoslanishiga asos bor, albatta, yoki kami bu fikrga xayrixoh boʻlishimiz aniq.
Uning isboti Yurtboshimizning Oʻzbekiston adibu shoirlariga murojaatlarida ham oʻz ifodasini topdi. Murojaatda “shoir deganda, Alisher Navoiydek benazir zotlarni, yozuvchi deganda, Abdulla Qodiriy va Oybek… ni tasavvur etamiz”, deya ular bir doirada tilga olindilar. “Adabiyotga eʼtibor – maʼnaviyatga, kelajakka eʼtibor” nomli ana shu murojaat – risoladagi yana bir fikr aynan Oybek domlani nazarda tutib aytilgandek tuyuladi: “Mustabid tuzum davrida vijdon azobini kim koʻproq tortgan, desa, men, doimo bu hayotning maʼno-mazmuni, insonning qadr-qimmati, el-yurt taqdiri haqida qaygʻurib yashaydigan odamlar va ularning oldingi qatorida boʻlgan ijod ahli, deb aytgan boʻlardim”.
Darhaqiqat, taqdir taqozosi bilan oʻtgan asrning eng murakkab, noinsoniy jamiyatida yashab, ijod etgan talantli oʻzbek shoiru adiblari qatori Oybek ham nihoyatda ogʻir ijtimoiy muhit iskanjasida boʻldi. Atrofida kechayotgan adolatsizliklarni koʻrib vijdonan qiynaldi, ruhan azob chekdi. Ammo maʼnan sinmaslikka, haqiqat yalovini baland tutishga harakat qildi. Nohaqliklarga oʻziga xos eʼtiroz – ijodiy isyonlari bilan vijdon pokligini saqlashga intildi.
Oʻtgan asrning 20-yillari, Oybek-lar avlodi ayni ijodiy shakllanish pallasida yosh shoir Muso Oybek mafkura tazyiqida qoralanayotgan Choʻlpon shoirni yoqlab maqolalar yozdi. “Choʻlpon oʻqiladi, ruslarning Pushkini kabi Choʻlpon ham yuksak badiiyati bilan xalqqa kerak”, deb aytadi. Bu uning oʻziga ham oʻzi belgilagan ilk hukmi, vijdon tazyiqidagi ilk isyoni edi. Keyinroq Choʻlpon nomini tilga olish ham qatʼiy taqiqlanganda, Oybek buyuk salafining sheʼriyatiga oʻz sheʼrlari bilan sadoqat koʻrsatib, oʻzbek adabiyotida Choʻlpon ruhini tirik saqladi. Ramzlar, ishoralar dunyosidagi inja obrazlari, tasviri bilan “sof” lirikaning goʻzal namunalarini yaratdi, ayni chogʻda “vahshiy” qoyalarni yorib chiqib, “shamol belanchagida” “nafis chayqalayotgan bir tup naʼmatak” misolida isyon, erk, ozodlik tuygʻularini ulugʻlab, ustozining anʼanalarini bezavol davom ettirdi.
Shu kezlar yana Abdulla Qodiriy ijodini olimlik rutbasida tahlil etib, nelarnidir inkor etib, bahslashib, nelarnidir Qodiriyona betakror isteʼdod namunasi deya tasdiq etib, oʻz millatdoshlari ongu tafakkurida Abdulla Qodiriy nomini barqaror qilishga saʼy etdi. Bular Oybekning yuragidagi chandiqlar, jarohatlar edi. Buyuk salaflari mahv etilib, xalqning qalbi milliy chashmalardan bebahra qolayotganini teran his etgan adib, endi oʻzi bu tashnalikni qator xalqona dostonlar va “Qutlugʻ qon”, “Navoiy” kabi sof milliy romanlar bilan qondirmoqqa qodir boʻla oldi.
“Qutlugʻ qon”ning katta miqyos-larini qoʻya turib, shunday kichik bir lavhaga eʼtibor qilsak-da, uning milliy tabiati namoyon boʻlaveradi.
Peterburgdan Toshkentga kelgan rus chor amaldori, shu yerdagi boshqa bir chinovnik millatdoshi bilan restoranda suhbat qilar ekan, suhbatdoshidan quyidagi bir eʼtirofini yashirolmaydi: “Bu osiyoliklar vahshiy boʻlsalar ham, baʼzi bir fazilatlarga ega ekanlar: mana boy “sart” oʻz xizmatkori, balki quli bilan birga ichishadi. Demokratiya! “Suhbatdoshi unga javoban aytadi: “Sart”lar irq jihatidan, albatta past… Lekin bunga qaramay, baʼzi xususiyatlarini koʻrsatadilarki,… ularda badiiy sezgi ancha oʻsgan. Ular gulni sevadilar. Kiyimlari chirkin boʻlsa ham chakkasiga gul qistirib yuradilar.… Boy boʻlsin, kambagʻal boʻlsin, baribir, “sart”ning uyida bitta piyolasi boʻladi. Ikkita qilsa, odat buziladi…”
Ana shu kichkina lavhadayoq Oybek katta mahorat koʻrsatib, mahalliy xalqning tabiatida nafosat hissi, oqibat, birdamlik, jamoaviylik tuygʻusi zoʻrligini, maʼnaviyati ne qadar yuksakligini koʻrsatyapti. Xalq hayotining epik manzaralaridan-da oʻtib, jajji lavha bilan ham milliy tuygʻularni yolqinlantiryapti.
Keyingi bosqichda adib oʻz nigoh-larini olis moziyga qaratib, millatning besh yuz yillik tarixiga yorqin nur tarata olgan ulugʻ bobokalonimiz hazrat Alisher Navoiy siymosini xalq qalbida qayta tiklamoq ishtiyoqi bilan yashadi. Ilmiy tadqiqotlar, doston yaratib, “Asrlarning titib chokini, goho yorqin koʻraman cholni” deya yuragimizga nihoyatda yaqin, samimiy bir qiyofani tasavvurlarimizga muhrladi. Xalq unutilishga mahkum milliy gʻururni ilkis qayta tuydi. Oʻzini, oʻz buyukligini tanimoq sari odimladi. Navoiy timsolida tilini, dinini, oʻz qadriyatlarini, insoniy shaʼni-shukuhini va pok aqidalarini har qanday vaziyatda ham asramoq saboqlarini uqdi. Bu-da, Oybekning isyoni, vijdon oldidagi pokiza amali edi.
Ikkinchi jahon urushi boshlanib, bir guruh sanʼat ahli bilan ulkan jangohlarni kezgan adib, shundan ham milliy gʻurur, milliyat degan oʻsha soʻnmas tuygʻularni yana olovlantirish ehtiyojini tuydi.
Xaltasidagi bir parcha qotgan qora nonni bloknotga almashtirib, urush haqida, bu dahshatli muxorabada oʻzbekning ezgulik uchun kurashlarga kirgan asl oʻgʻlonlari haqida “Quyosh qoraymas” romanining ilk sahifalarini yozishga kirishdi. Jangohlarda oʻz millatdoshlarining jasoratini kuzatar ekan, bu fazilatlar ularga kecha singdirilgan “haybaraka” sifatlar emasligini, matonatning ildizlari chuqurroq ekanini anglashiga turtki berdi va ijodiy niyatni qalbida, vijdonida choʻkindi boʻlib turgan oʻsha quvgʻin isyon ruhi bilan omuxta etish istagini uygʻotdi. Bilhaq, katta niyat va xolis intilish katta yechim, miqyosli qiyosu topilmalarga yoʻl ochar ekan. Oybek urush haqidagi romanining bosh qahramoniga Bektemir deb ism beradi. Xalqi xotirasida sohibqiron Temurbekning ruhini uygʻotmoqni shu tariqa hal etmakchi boʻladi. Bu haqiqat ham Ozod domla aytmoqchi, Oybekning tom maʼnoda “Millatni uygʻotgan adib” ekaniga yana bir shohidlikdir.
Albatta bu isyonlar, goh Yoʻlchi, goh Navoiy, goh Bektemir va goho, yovvoyi tabiat moʻjizasi naʼmatak misolidagi daʼvatkor ruh qattol zamonaning gumashtalari nigohidan chetda qolishi mumkin emasdi. Xalq mehrini qozongan adibni jismoniy mahv etishdan koʻra majruh etish maʼqul topildi. Oybek ijodkor uchun soʻzlash va yozishdek tansiq neʼmatdan, tiriklik tirgagidan mahrum etildi. Uni zamona qush tilida soʻzlashga mahkum etdi. Ammo bukolmadi, sindirolmadi. U soʻngsiz sahrolarda yuksak parvozdagi sor misol sassiz, ammo oʻtkir nigohlari bilan “Nur qidirib” koʻhna Osiyo sarhadlarini kezindi, gohi uzoq moziyga, gohi “Bolalik” begʻuborliklariga yukindi, “Ulugʻ yoʻl”ni izladi. Bu yoʻl boshlarida gohi sohibqiron Temurbekni, sultoni gʻoziy Husayn Boyqaroni, Nizomiddin Alisherni, ozurda jon Zahiriddin Muhammad Boburni koʻrmoqchi boʻldi. Gohi esa shahid ogʻalari maʼrifatparvar Munavvar qorini, Sidqiy Xondayliqiyu Tavallo, Abdulla Avloniy, Mirmuxsin Shermuhamedovlarni topmoqchi boʻldi.
Hazrat Navoiy umr nihoyasida “Lison-ut tayr” atab, “qush tili”da oʻlmas doston yaratganidek, Oybek ham hayotining soʻnggi oʻn yetti yili davomi ilhom va tafakkur yolqinlarini qush tilida shivirlab, Zarifaxonim dasxatlari bilan yana qariyb oʻn jild asarlar yozdi. Biri-biridan tilsimli, mahobatli romanlar, qissalar tugallangan va yakunlab ulgurilmagan dostonlar, falsafiy sheʼrlar yaratdi. Bular ham aslida uning millat gʻamidagi zahmatlari, xalq xotirasini saqlash yoʻlidagi vijdon epkinlari edi.
Oybek hazrat Navoiy yoshiga borib zamona “oʻyin”laridan toliqdi, biroz tin oldi. Oltmish yillik hayot yoʻllarining yovuzligu ezgulikning, zulm va adolatning, tubanlik va yuksaklikning kurashlarida orttirgan bilim, tajribalarining, koʻrgan-kechirganlarining sarhisobini qildi, barini ulugʻ donishmandlikka yetib angladi. Ular bari oʻzi uchun yon daftar qatlariga bitiladigan toʻrt qator misralarga jo boʻlishi mumkinligini ham sezdi.
Haqiqat soqovdir zaifdir inson
Toshlar ham yigʻlaydi – sir toʻla osmon
Haqiqiy olam ne? Javob yoʻq hayhot!
Faylasuf toʻqiydi hisobsiz yolgʻon.
Oybek ana shu istigʻfor pallasida, piri komilining yoshlaridan ikki-uch sana oʻtib bu dunyodan koʻz yumdi. Oʻzidan qutlugʻ va munavvar xotira qoldirib, millatini uygʻonmoqqa, tenglar ichra teng boʻlib, vijdon va gʻurur bilan yashamoqqa daʼvat etib, ibrat boʻlib abadiyatga yuz tutdi. Minnatdor avlod esa buyuk kelajagini bunyod etish yoʻllarida buyuk ajdodini saflarda bilib, Oybekka muhtasham haykal tikladi.
Abdulla Avloniy (1878-1934)

XIX asr oxiri XX asr boshidagi oʻzbek milliy madaniyatining mashhur vakillaridan biri maʼrifatparvar shoir, dramaturg, jurnalist, olim, davlat va jamoat arbobi Abdulla Avloniydir. U 1878 yilning 12 iyulida Toshkentning Mergancha mahallasida, toʻquvchi Miravlon aka oilasida dunyoga keldi. Bolaligi Mirobod mahallasining egri-bugri koʻchalarida, koʻpchilik qismini ruslar tashkil qilgan temir yoʻl ishchilari bolalari orasida kechdi. Oʻqchidagi eski maktabda, soʻng madrasada oʻqidi (1885–1886). Mustaqil mutolaa bilan shugʻullandi. Arab, fors, rus tillarini oʻrgandi. Orenburg, Qozon, Tiflisda chiqib turgan gazeta-jurnallarni kuzatib bordi. Qisqa muddat ichida u maʼrifatparvar sifatida tanildi va oʻlkadagi ijgimoiy-madaniy harakatchilikning faol namoyandalaridan biriga aylandi.

XX asr boshlarida Turkiston madaniy hayotida yuz bergan eng muhim oʻzgarishlardan biri maktab oʻquv ishlarida oʻzgarish boʻldi. Avloniy bu davrda jadidchilik harakatiga qoʻshilib, Toshkentdagi jadidlarning faol ishtirokchilaridan biri boʻlib tanildi. Avloniy 1904 yilda Mirobodda, soʻngroq Degrezliqda (1903–14) xuddi shunday yangi usulda, yangicha maktab ochib, dars berdi va darsliklar yozdi.
1909 yilda maktab maorif ishlariga yordam beruvchi “Jamiyati xayriya” ochib, yetim bolalarni oʻqitdi. “Adabiyot yoxud milliy sheʼrlar” nomli toʻrt qismdan iborat sheʼriy toʻplamining birinchi juzʼini nashr qildirdi. Munavvarqori, Muhammadjon Podshoxoʻjayev, Tavallo, Rustambek Yusufbekov, Nizomiddin Xoʻjayev, Shokirjon Rahimiy kabi taraqqiychilar bilan sheriklikda “Nashriyot” (1914), “Maktab” (1916) shirkatlarini tuzdi. “Taraqqiy”, “Shuhrat” (1907), “Osiyo” (1908), “Turon” (1917) gazetalarini chiqardi. 1918 yilda Turkiston Shurolar hukumatining birinchi gazetasi “Ishtirokiyun”ning tashkilotchilaridan va uning birinchi muharrirlaridan boʻldi. U sovet davrida turli masʼuliyatli lavozimlarda xizmat qildi, qaysi vazifada ishlamasin ilm-maʼrifat tarqatish, taʼlim-tarbiya masalalari bilan shugʻullanib keldi, bilimyurtlarida, oliy maktablarda oʻqituvchilik qildi. 1930–34 yillarda Oʻrta Osiyo davlat universitetida (hozirgi ToshDU) kafedrani boshqardi. U 1934 yilda vafot etdi.
Avloniy 1927 yilda Mehnat Qahramoni unvoniga sazovor boʻldi.
Avloniy 30 yildan ortiqroq ijod qildi. 1916 yilgi mardikorlik voqealarining, soʻng inqilobiy talotumlaru milliy-ozodlik kurashlarining guvohi boʻldi. Oʻtgan davr ichida, oʻzi taʼkidlaganidek, “oʻnlab sheʼr va maktab kitoblari, toʻrt teatr kitobi”qoldirdi. Uning madaniyatimiz tarixidagi oʻrni haqida gap ketganda, ikki jihatini alohida taʼkidlash zarur: pedagogik faoliyati va adabiy badiiy ijodi. Uning pedagogik faoliyati, taʼlim-tarbiya haqidagi fikrlari XX asrning boshlarida yangi bosqichga koʻtarilgan maʼrifatchilikning xususiyatlarini belgilashda muhim manbalardandir.
Avloniy maktabi gumanistik va erkin tarbiya asosiga qurilgan, dunyoviy va ilgʻor ilm-fanni bolalarga oʻrgatishni oʻz oldiga asosiy vazifa qilib qoʻygan, yoshlarni mamlakatning ijtimoiy-siyosiy hayotiga aralasha olish qobiliyatiga ega boʻlishini taʼminlaydigan haqiqiy xalq maktabi boʻldi. Adib bu maktablar uchun darsliklar tuzdi. Uning avvalgi sinf shogirdlari uchun “Birinchi muallim”i (1911) Oktyabr oʻzgarishigacha 4 marta, “Alifbedan soʻnggi oʻquv kitobi” – “Ikkinchi muallim” (1912) 3 marta kayta nashr etilgan. Axloqiy didaktik mazmundagi “Turkiy Guliston yoxud axloq” darsligi (1913) XX asr boshlari ijtimoiypedagogik fikr taraqqiyotida alohida oʻrin egalladi. Unda tarbiya va axloq masalalari birinchi marotaba XX asrning talab va ehtiyojlari nuqtai nazaridan tahlil qilingan. Avloniy xulqlarni anʼanaviy yaxshi va yomonga ajratar ekan, mulohazalarini Gippokrat, Platon, Aristotel, Saʼdiy Sheroziy, Bedil fikrlari bilan dalillagan holda zamonaviylikni asosiy mezon qilib oladi. Adib Vatan muhabbatini uning uchun kurashmoqni eng yaxshi insoniy xulqlardan hisobladi. Vatan – bu har bir kishining tugʻilib oʻsgan shahar va mamlakati. Uni qadrlamoq, sevmoq, yashartmoq kerak. Shoir Vatan va unga muhabbat deganda shuni tushungan edi. Tilga, madaniyatga muhabbat esa, har bir kishining oʻz xalqiga boʻlgan muhabbatidir: “Har bir millatning dunyoda borligʻini koʻrsatadurgon oyinai hayoti til va adabiyotidir. Milliy tilni yoʻqotmak millatning ruhini yoʻqotmakdur”.
Avloniy Hijron, Nabil, Indamas, Shuhrat, Tangriquli, Surayyo, Shapaloq, Chol, Ab, Chegaboy, Abdulhaq taxalluslari bilan sheʼr, hikoyalar va maqolalar yozgan. Shuni aytish kerakki, Avloniy ancha murakkab hayot va ijod yoʻlini bosib oʻtdi. U adabiyotga gʻoyaviy kurashlar gʻoyat keskinlashgan bir davrda kirib keldi. Hech ikkilanmasdan maʼrifat va taraqqiyot uchun kurashishini maslak etib qabul qildi. Shoir sheʼriyati bilan tanishar ekansiz, qiziq bir holga duch kelasiz. Unda birorta ishqiy sheʼr yoʻq. U ijtimoiy muammolarni, el-yurt gʻamini muhimroq biladi. Xalq va Vatan baxtsizligi oldida har qanday muhabbatni rad etadi. Oʻz onadiyorini bamisoli “yor kabi sevadi”. Butun mehrini shunga bagʻishlaydi. Asrimiz boshlari Turkiston takdirida gʻoyat masʼuliyatli boʻlgan, uning hayot mamot masalasi hal qilinayotgan bir payt edi. Buni Avloniy davrning peshqadam ziyolisi, yirik maʼrifatparvar, jadidlar taʼlimotining faol tarafdori sifatida tezda ilgʻab oldi.
Dastlabki poetik asarlari “Adabiyot yoxud milliy sheʼrlar” (I, II, III, GUjuzlar), “Maktab gulistoni” (1916), “Mardikorlar ashulasi” (1917) kitoblarida va “Sabzavor” tazkirasi (1914) hamda vaqtli matbuot sahifalarida chop etilgan asarlaridir. Ularda ilm-maʼrifat targʻib qilingan, jaholat va nodonlik, eski tuzumning ijtimoiy-axloqiy asoslari qoralangan, ozod va baxtiyor zamon haqida fikr yuritilgan. Shu jihatdan Avloniyning bu davrdagi sheʼrlari Hamza, Anbar otin poeziyasiga ohangdoshdir. Avloniy barmoq vaznini adabiyotda keng qoʻllagan. Milliy kuylarga moslab sheʼrlar yozgan va poeziyaning imkoniyatlarini boyitgan.
Avloniyning adabiyot oldidagi muhim xizmatlaridan biri shu boʻldiki, u mardikorlik sheʼriyati deb atalgan yangi adabiy hodisaning yaratuvchilaridan boʻldi. 1916 yilgi mardikorlik voqealarini ifodalovchi “Bir mardikorning otasi oʻgʻliga aytgan soʻzlari”, “Onasining oʻgʻliga aytgan soʻzlari”, “Afsus” kabi sheʼrlar yozdi. Ona yurtdan uzoq shimolning qorli-muzli yerlariga, front orqasidagi qora xizmatga olib ketilgan mardikorlarning xayrlashuv manzaralarini, haqsizlikni yoritdi. Bu sheʼrlarning ohang va uslubi xalq qoʻshiqlariga gʻoyat yaqin boʻlib, ular xalqimizning milliy uygʻonishida muhim oʻrin tutdi.
Avloniy 1917 yil fevral inqilobini xursandchilik bilan kutib oldi (“Qutuldik”, “Yotma” sheʼrlari). Oktyabrga bagʻishlab “Hurriyat marshi” (1919), “Ishchilar qulogʻiga” kabi sheʼrlar yozdi, yangi sotsialistik tuzumni ulugʻladi. Lekin koʻp oʻtmay, rus sovet tuzumi eski chor tuzumining oldingidan battarroq shakli ekanligini, sovet siyosati riyokorlik asosiga qurilganligini anglay boshladi. Jumladan, tantanavor vaʼda qilingan erkinlikning berilmaganligi shoir ijodida gʻamgin tushkun ohanglarning paydo boʻlishiga olib keldi (“Haftalik soatda” 1919). Shularga qaramasdan Avloniy turli mavzularda sheʼrlar yozdi. 1919–20 yilgi Afgʻoniston safariga doir “Afgʻon sayohati” kundaliklari esa mamlakatimizning yon qoʻshnimiz bilan oʻzaro doʻstlik, totuvlik aloqalarining oʻrnatilishi tarixini oʻrganishda muhim ahamiyatga ega.
Avloniy oʻzbek teatrining asoschilaridan edi. U 1913 yilda “Turkiston” teatr truppasini tuzdi. “Turkiston” oʻzining qatiy nizomini ham eʼlon qilgan edi. Uning tashkilotchisi ham, gʻoyaviy-badiiy rahbari ham Avloniy edi. Truppa “Zaharli hayot” (Hamza), “Baxtsiz kuyov (A. Qodiriy) kabi XX asr boshlari oʻzbek dramaturgiyasining eng yaxshi namunalarini sahnalashtirgan, teatr ozarbayjon dramaturglari asarlari (“Badbaxt kelin”, “Xoʻr-xoʻr”, “Jaholat”, “Uliklar”, “Joy ijaraga olgan kishi”, “Man oʻlmisham”, “Layli va Majnun”, “Asli va Qaram”) ni oʻzbekchaga tarjima qilib sahnaga qoʻygan. Avloniyning oʻzi Mallu (“Layli va Majnun”), Fayziboy (“Baxtsiz kuyov”), Aliboy (“Toʻy”), Boy (“Padarkush”) rollarini ijro etgan.
Avloniy “Advokatlik osonmi?” (1914), “Pinak” (1915) komediyalari, 1914–17 yillarda yozgan “Biz va Siz”, “Portugaliya inkilobi”, “Ikki sevgi” kabi fojeaviy asarlari bilan oʻzbek dramaturgiyasining maydonga kelishi va teatrchilikning xalq orasigatomir otishiga muhim hissa qoʻshdi. Advokat Davronbek orqali Turkistondagi huquqsizlik, dunyodan xabarsizlikni fosh etdi. “Advokatlik osonmi?” degan asarida bir qator koʻknori va qimorbozlar obrazini yaratib, maʼnaviy turmushning tuban bir holga kelib qolganlini koʻrsatdi. Monarxiyaga qarshi kurash, bayrogʻi ostida kechgan 1910 yilgi Portugaliya inqilobi, 1909 yili Turkiyada yuz bergan “Yosh turklar” inqilobi (“Ikki sevgi”) haqida yozib, adabiyotimizda mavzu va gʻoyalar koʻlamini kengaytirdi. “Biz va Siz”da esa XX asr boshidagi Turkistonning eskilik va yangilik borasidagi kurashini aniq taqdirlar misolida yoritib berdi.
Avloniy asosiy ijodiy faoliyatining eng sermahsul yillari 1917 yildagi Oktyabr toʻntarishiga kadar boʻlgan davrga toʻgʻri keladi.
Avloniy ijodi 60-yillarning oxiridan oʻrganila boshlandi. Hozirda uning turli janrlardagi asarlaridan namunalar alohida kitoblar holida chop etilgan.
Fitrat (1884-1938)

Fitrat XX asr oʻzbek adabiyoti, fani va madaniyatining yirik vakili. U qomusiy bilimga ega olim, adabiyot nazariyachisi, oʻtkir tilshunos, betakror dramaturg va shoir, jangovar publitsist, noshir va jurnalist, talantli davlat va jamoat arbobi edi.

Abdurauf Fitrat oʻz tarjimai holida yozishicha, 1884 yilda Buxoroda tugʻildi (S. Ayniy uni 1886 yilda dunyoga kelgan deydi, hozirgi darsliklar va ilmiy tadqiqotlarda ham shu sanani takrorlashadi). Fitrat – Abduraufning taxallusi boʻlib, “tugʻma isteʼdod” maʼnosini beradi. Otasi Abdurahimboy savdo bilan shugʻullangani bois chet ellarga chiqar, dunyo ahvolidan boxabar, oʻqimishli va taniqli odam edi. Onasi Bibijon, adabiyotshunos, Fitrat oilaning toʻngʻich farzandi edi. U boshlangʻich tarbiyani diniy maktabda, soʻng mashhur “Mirarab” madrasasida oldi. Fors va oʻzbek tillarining mukammal bilimdoni boʻlmish Fitrat arab tilini ham chuqur egallab, shaharda yuz berayotgan ijtimoiy-siyosiy voqealarga, ayniqsa, jadidchilik harakatlariga qiziqib qaradi. Oʻzining aytishicha, avval jadidlar harakatiga qarshilik qildi, keyin uning mohiyatini anglab yetgach, bu harakatga qoʻshildi, hatto ashaddiy targʻibotchilaridan biriga aylandi. Jadidlar maslahati va yordami bilan bir guruh yoshlar, jumladan Fitrat Istanbulga oʻqishga yuboriladi. U 1909–1913 yillarda Turkiyada tahsil oldi. 1909 yili Istanbulda “Hindistonda bir farangi ila buxoroli bir mudarrisning bir necha masalalar ham usuli jadida xususida qilgan munozarasi” kitobi bosilib chiqdi. “Munozara…” Buxoroda bosilishiga amir ruxsat bermagach, Istanbulda nashr etilgan edi. Forscha yozilgan ushbu asarni Hoji Muin oʻzbekchaga aylantirdi va “Turkiston viloyatining gazeti”da bostirdi (1911 y. ). 1913 yilda esa asar alohida kitob holida chiqdi, unga Behbudiy kirish soʻzi yozdi. “Hibs qilish, oʻldirish, sangsor qilish kundagi odatlardan edi, – deb yozadi Fitrat, – u zamonlarda kitob yozishning oʻzi “kofir”lik edi. Men shu vaqtlarda birinchi asarni yozdim. Buxoroning idora usulini, taʼlim-tarbiya usulini, bir kuy rasmiy idoralarni tanqid qildim. Bu kitob Buxoroda tarqalar edi. Uning noshirlari boʻlgʻon Buxoro jadidlarini tahlikaga tushirmaslik uchun amirga qaratib bir soʻzboshi yozdim va shuning bilan goʻyo, tanqidning unga emas, maʼmurlariga oid boʻlgʻonini koʻrsatdim”.
Kitob Buxoroda ijtimoiy ongning jonlanishiga katta turtki boʻldi, hatto hukumat tomonidan taʼqib qilinayotgan jadid maktablarining koʻplab ochilishiga, maktab-taʼlim ishlarining jonlanishiga yordam berdi. Axir undagi “Islom mamlakatlari nega vayrona va xarobazor qolishi kerak. Buning sababi nimada?”, “Bu bechoralarning nega yeyishga noni yoʻq?” kabi jiddiy savol va mulohazalar xalq ongiga taʼsir etmasdan iloji yoʻq edi.
Fitrat adabiyotning hamma janrlarida qalam tebratdi va oʻz orzu-armonlari, ezgu tilaklarini targʻib eta boshladi. U 1910 yilda “Sayha” (“Bong”) degan sheʼrlar toʻplami bosildi. U ham fors tilida edi. “Hind sayyohining qissasi”ni ham forschada yozdi va 1912 yilda nashr ettirdi.
Fitrat yurtiga qaytgach, Buxoro va Samarqanddagi qizgʻin adabiy jarayon, madaniy, maorif ishlariga va siyosiy harakatlarga faol aralashib ketdi. Jadidchilarning bir guruhi maorif-maʼrifat orqali xalq ahvolini yaxshilashga intilishsa, ikkinchi guruhi davlat tizimini isloh etish, qayta qurish orqaligina xalq va yurt ahvolini oʻnglash mumkin, degan siyosiy yoʻldan yurishga intildi. Shu maqsadda 1917 yil fevral inqilobidan keyin yosh buxoroliklarning inqilobiy partiyasi tuzildi. Markaziy Qoʻmita aʼzolari orasida Fitrat sarkotib sifatida va Fayzulla Xoʻjayev aʼzo sifatida ishtirok etishdi. Partiya Amirni islohga daʼvat etdi va u qogʻozda koʻp xayrli ishlar qilishga vaʼda berdi, amalda oʻz bilganidan qolmadi. Fitrat matbuot orqali ham oʻz gʻoyalarini targʻib etishga intildi. Samarqandda 1917 yil aprelidan “Hurriyat” gazetasi chiqa boshlagan edi, avval unga Mardonqul Shohmuhammadzoda, keyin 27–28-sonlariga Fitrat muharrirlik qildi. 1917 yil Oktyabr toʻntarishi munosabati bilan shu “Hurriyat” gazetasida Fitratning “Rusiyada yangi balo bosh koʻtardi – bolshevik balosi!” degan qaydi bosildi (oʻsha gazetaning 1917 yil 49-sonida).
Qoʻqon muxtoriyati tuzilganda (1917 y. noyabr) Fitrat Samarqandda edi. Shu yerdan unga vakil aʼzo qilib saylandi. Oʻzining “Hurriyat” gazetasida bu voqeani Fitrat yuraqdan quvvatlab maqola eʼlon qildi: “Ellik yildan beri ezildik, tahqir etildik. Qoʻlimiz bogʻlandi, tilimiz kesildi. Ogʻzimiz qoplandi. Yerimiz bosildi. Molimiz talandi, sharafimiz yemruldi. Nomusimiz gʻasb qilindi, insonligimiz oyoqlar ostiga olindi. Toʻzimli turdik. Sabr etdik. Kuchga tayangan har buyruqqa boʻysundik. Butun borligʻimizni qoʻldan berdik. Yolgʻiz bir fikrni bermaduk, yoshuntirduk, imonlarimizga oʻrab saqladuk. Bu – Turkiston muxtoriyati.
Mahkama eshiklaridan yigʻlab qaytganda, yoruqsiz turmalarda yotganda, yirtqich jandarmaning tepkisi bilan yiqilgʻonda, yurtlarimiz yondurulgʻonda, dindoshlarimiz osulgʻonda ongimiz yoʻqoldi. Miyamiz buzuldi. Koʻzimiz yogʻdusiz qoldi. Biror narsani koʻrolmadik. Shul chogʻda tushkun ruhimizni koʻtarmak uchun, shul qop-qora dunyoning uzoq bir yeridin oydin bir yulduz yalqillab turar edi. Biror narsaga oʻtmagan koʻzimiz shuni koʻrar edi. Ul nima edi? Turkiston muxtoriyati!” (“Hurriyat”, 1917 yil 5 dekabr).
Fitrat 1921 yilda Buxoroga kelib davlat ishlarida faol ishtirok edi. Bir qancha masʼul vazifalarda ishlab, Buxoroning rivoji uchun qoʻlidan kelgan yordamini berdi. Ammo F.Xoʻjayev boshchiligidagi Buxoro hukumati rahbarlarining millatning taraqqiyoti uchun olib borayotgan keng koʻlamdagi yaxshi ishlari Maskovga yoqmadi. Maskov Buxoro hukumati tarkibi boy, savdogarlardan iborat boʻlib qolgan, degan aybni qoʻyib, hukumat aʼzoligidan besh kishini, jumladan Fitratni ham chiqaradi (1923 yil 12 iyun Plenumi). Fitrat Maskovga ketishga majbur boʻladi. U yerda Sharq tillari institutida ilmiy xodim boʻlib ishlaydi (1923–1924). Shu yillar unga professorlik unvoni berildi.
Fitrat Maskovdan qaytib kelgach, Buxoro, Samarqand, Toshkent universitetlarida dars berdi, Oʻzbekiston Davlat ilmiy-tadqiqot institutida til va adabiyot institutida, Oʻzbekiston Fanlar qoʻmitasida ishladi. Bu yillari u sheʼrlar, pyesalar bilan birga nihoyatda koʻp va teran ilmiy asarlar yozdi. Ammo Fitratning millatparvarligi bolsheviklar va Shoʻro hukumati rahbarlariga yoqmas edi. Uni A. Qodiriy, Choʻlpon, Botu, U. Nosirlar bilan birgaliqda millatchiliqda ayblash tobora avj oldi. Fitrat “Men oʻzbek millatchisi boʻlgan zamonlarda (millatparvari demoqchi. – S. M. ) har vaqt Shoʻro hukumatiga, kommunistik firqasiga xayrixoh boʻlib turdim”, deb yozgan edi. Afsuski, xalq ideali va baxt-saodati, haqiqat, adolat, maorif, fan, madaniyat va millat taqdiri uchun tunu kun mehnat qilgan bu ulugʻ zotni shu partiya, shu Shoʻrolar hukumati aksilinqilobchi, millatchi, “xalq dushmani” deb aybladi, 1937 yil aprelda hibsga oldi va 1938 yil 4 oktyabrda A. Qodiriy, Choʻlponlar bilan birga vahshiylarcha otib tashladi. Ularni otish haqidagi hukm bir kun keyin, yaʼni 1938 yil 5 oktyabrda chiqqan. 1957 yilda Sobiq Ittifoq Oliy sudining harbiy kollegiyasi 1938 yil 5 oktyabrdagi hukmni bekor qildi va Fitratni aybsiz deb topdi.
Fitrat koʻpqirrali va sermahsul ijodkordir. Bu – uning oz va soz lirikasi, koʻpqirrali dramaturgiyasi, jangovar publitsistikasi va katta hajmdagi chuqur ilmiy tadqiqotlaridir. Uning ijodiy ishlari va ijtimoiy faoliyati xalqni jaholat, turgʻunlik, gʻaflatdan uygʻotish, ilm-maʼrifatga chorlash, erkin, ozod, baxt-saodatli hayotga, birinchi navbatda milliy mustaqillikka chorlashga qaratilgan edi. U oʻzbekning oʻzligini tanishi, ota-bobolari kabi ulugʻvor kashfiyotlar qilishga, birlashgan, kuchli, qudratli davlat tuzishga va dunyoning ilgʻor madaniy mamlakatlariga yetib olishga chaqirdi. Butun ijodining mohiyati xalqning qalb qoʻzini ochishga va mehnat, yaratish, oʻqish, unish, kurashga daʼvatdan iboratdir. Uning ilk toʻplami “Sayha”ning kuchi Fayzulla Xoʻjayev taʼkidlaganidek, “Buxoro mustaqilligi gʻoyasi yorqin milliy shaklda birinchi bor ifodalab berilishida edi”. Vatanga muhabbat, xalqning gʻam-gʻussasiga achinish va zulmdan qutulishga undash tuygʻusi bilan yoʻgʻrilgan: