■
98
,
“Фан” нашриёти, 66-бет.
55
pqatni bilgan va teran anglagan ijodkorlar ko‘p bo‘lgan, albatta. Ular ijodi
on ruhsizlik, tuyg‘usizlik xastaliklaridan qalblarga shifo bag‘ishlaydi. Axir,
Priyat ruh, ko'ngil, xayolot, nafosat va go'zallikni kamol toptirguchi, ong
^hshoqligi, qalb dardi, ruhan qaramlikka chora axtarguchi san’atdir. Bugun ham
yiqiy so‘z san’atkori ilchun muhabbat lirikasi uning “shaxsiy tomorqasida” qolib
gan o‘tkinchi mayl va havaslarni, yoming qosh-u ko‘zini madh etishdangina
t emas, balki u mahbub va mahbuba insonga, muhabbat va vafodorlikka,
fagilni ming ko‘ylarga solgan go‘zal va inja tuyg‘ulaming ifodasiga, ulaming
gidan yangi talqinlariga, insonning oniy tuyg‘ularini manguga muhrlashga,
lohni tanish, Allohga intilishning mevasi bo‘lgan yuksak tuyg‘ulami
irlashga qodir bo‘layotgan haqiqiy ko'ngil she’riyatidir.
Sirojiddin Sayyidning muhabbat mavzusidagi she’rlarida fikr ham, rang
Lm, ehtiros ham juda quyuq va ular so‘zlar shovqini va jimjimasi ichida ko‘milib
Lolib ketmaydi. Ya’ni shoir barmoq vazni torlarini ham, aruz torlarini ham nozik
pherta biladi. Ohang mayin, tasvir go‘zal, sof tuyg‘ular silliq, o‘ynoqi va yoqimli
brzda ifodalanadi. “Muhabbatli bu oqshomlar muborak boMsin , ey ko‘ngil,
■ana senga xush ayyomlar muborak bo‘lsin, ey ko'ngil” (“So'z yo'li”, 2. B-
138) deya muhabbat tashrif buyurgan ko‘nglini zo‘r hayajon bilan muborakbod
Kadi oshiq. Bu tashrif uning uchun haqiqiy ayyom, ulug‘ shodiyona. Negaki,
■uhabbatning olovlari o‘mida uning shirin xotiralari miltillab, beorom yurak
sukunatda tin olib yotgan mahalda “Yana guldan nazar keldi,
go‘zal bir
■ushxabar keldi” va bu xushxabarlar binafsha bo‘yli bo‘ldi. Shoimi hayajonga
lolgan kechinmalaming tarovatini u suyib qo‘llayotgan obrazlardan ham bilsak
fco‘ladi. Ya’ni, gul, go‘zal xushxabar, binafsha bo‘yli payg‘om kabi obrazlarda
bahomi uzoq kutgan inson uchun binafsha naqadar tansiq bo‘lsa, guldan kelgan
xabar ham erta bahorgi binafsha misoli oshiq ko‘ngil uchun bebaho va tarovatli.
Shoiming, ayniqsa, muhabbat mavzusidagi she’rlarida “gul” obrazi ko‘p uchraydi
va tabiatning lov-lov yonib turgan bu go‘zalliklari she’rda aniq ma’no ifodalashi
pilan birga insoniy
xislat-xususiyatlar kasb etish jarayonida poetik obrazga
pylanadi. Ular ko‘pincha ma’suma o‘zbek qizlarining timsoli bo‘lib gavdalansa,
56
p d a beqiyos go‘zallik, mayin noziklik holatlarini moddiylashtirishning badiiy
jiga aylanadi: ”Ko‘ylaklari gul - kuydirgusidir, 0 ‘ldirgusidur bundan sabolar”
y z yo‘li”, 2. B-156.) yoki “Ikki qo‘ling ikki gulning bandidan tutgay agar, Ikki
■uchgay zafar, ul ikkining davronidir” (“So‘z yo‘li”, 2. B-190.); “Bu -k o ‘ngil
gul vasli, bu dil fasli, ko‘ngil fasli. Bu dilbar loladin jomlar muborak bo‘lsin,
b 'n g il” kabi. Ko‘p hollarda esa gul va bahor tushunchalari bir-birini to‘ldirib
i taqozo etib keladi:
fctlik bir kelar otdir,
bahor ham bir mukofotdir,
likdan bu in’omlar
muborak bo‘lsin, ey ko‘ngil.
ing holingni tang solmish,
tushib bo‘yniga chang solmish,
bna yor zulfidin domlar
muborak bo‘lsin, ey ko‘ngil.
toz nazmimizning an’anaviy obrazlaridan biri bo‘lmish “zulf’ obrazi
-
Iming qop-qora
go‘zal sochlari, uning husn mulkining qora ajdar misol
Triqchilari tashbehi boMibgina kelmaydi. Soch husn-jamol timsoli yanglig*
fcqinlaridan tashqari qorong‘u va uzoq ayriliq belgisi hamdir. Mumtoz
fce’riyatimizning musiqiy vazni, obrazlarining serohang, serqatlam mazmuni
jSayyidning dunyoni tushunish va tushuntirishdagi falsafiy ma’nodorlikni,
Bzavq va jo ‘shqin shoirona ehtirosni o‘zida mujassam etgan ijodi uchun qo‘l
b a d i va u an’anaviy mumtoz obrazlardan yangicha ma’no talqinlarini, qochirimli
I d ‘z
o‘yinlarini topa oladi. Chunonchi, yuqoridagi satrlarda yor zulfming oshiq
lo'yniga dom misol tushib, chang solishi, uning holini tang etishidan oshiq sira
|Dzg‘irmaydi, balki bu benazir go‘zallikni u mukofot sifatida, ko‘ngilga yana
pshrif buyurgan ishqning shirin azoblarini Allohning buyuk marhamati sifatida
bul etadi. Shoiming yurak Muhabbat tuyg‘usiga to‘lib, uning ming bir
57
ppnidan larzaga tushgan, go‘zal hislar mavjidan bedor-u beorom
endagina haqiqiy ko‘ngil masnadiga ega bo‘ladi, degan badiiy-falsafiy
Jari she’rning
oxirgi bandida to‘liq anglashiladi: ”To‘lib ko‘ksimga
Vmaysan, kelib bo‘g‘zimga sig‘maysan, Yana ko'ngil degan nomlar
rak bo‘lsin, ey ko'ngil”. “ey ko'ngil” deb murojaat etayotgan lirik
lunonning qalb ehtiroslarini. “yurak” so‘zi izohlay olmaydi. Chunki
lfngil”mng ma’no miqyoslari “yurak”dan ko‘ra kengroq.
Mumtoz
lyotimizda ham “ko‘ngillar” deganda oshiqlar obrazi tushuniladi. Bu timsol
lida Haq visoliga tashna so'fiylar ham mujassamligini oddiy mumtoz
'riyat muxlisi ham biladi. Olam va odamda ilohiy yaralish sirlarini, hikmatu
frng mazmun izlashga moyil Sirojiddin Sayyid ijodida “Ko‘ngil” obrazi ham
T>turfa ma’no tovlanishlari bilan ko‘zga tashlanadi: “Jonu ko‘nglim ikki
feun telbadirkim, bir zamon U1 bin odam ediyu bul bin odam edi”; “Ko‘zlaring
Btfirgusiyu, lablaring obi hayot, Garchi doim jonu ko‘nglim dardu hijron
■Ersdilar”; “Yorug‘ tonglar bizim ramzi hazin shomlarda boshlangay, Tug‘ilmoq
■ihoyingdir, magar o'lmoq bidoyatdir? Sening bor hasbi holingni falakda
■glaring bilgay, Ko‘ngilni qo'y, ko‘ngil dardi tuganmaz bir hikoyatdir” (“So'z
v l i ”, 2. В-110.) singari. Shoir nazdida ko‘ngil bu - kishidagi insoniylikni saqlab
Hadigan mohiyatdir, “Mening yo'qotganim ko‘ngildir, ey do‘st, Mening
■aganim balki bir dildir” (“So‘z yo‘li”, 2. B-223.) deb tinmay o‘zligini izlayotgan
■axsning ruhiy holatlari komillik yo‘liga kirgan yo‘lchini, so‘fiy salaflarni
Matadi. Bu she’rlar Allohga samimiy munojot, Haqqa yetishish orzusi, bebaqo
ftnrdan boqiylik ildizlarini anglash kabi falsafiy mazmunlarga borib tutashadi:
■yqashdir bu yo‘lning shomu sahari,
labarlari bisyor, ko‘pdir xatari.
fey do‘st, Farididdin Attordan o‘rgan,
feng uzoq safardir ko'ngil safari.
PSo'z yo‘li”, 2-kitob, B-223.)
58
f t Buyuk m utasaw uf Farididdin Attorning “Mantiq ut-tayr” asarida ilgari
w a n muhim tasavvufiy g‘oyalami esga olsak, to‘rtlikdagi “Eng uzoq safardir
■mgil safari” degan misraning mazmuni anglashiladi. Ya’ni bu dunyo haqning
Ulisi - Allohning jilolanishi, dunyodagi barcha mavjudot Allohning zohir
■Bshi, o‘zini namoyon etishidir. Shu jumladan inson ham. Faqat u o‘zining bu
k n i anglashi kerak. Anglash uchun esa u uzun va mashaqqatli yo‘lni bosib
enog‘i lozim. Bu yetti vodiydir. So‘nggi vodiy faqru fano vodiysidir, yo‘qlikka
Immoqdir, Allohga qo‘shilmoqdir. Chunki insonning yaratilishidan murod ham
■ha Alloh vasliga erishmoq, unga qo‘shilmoq edi. Bu Attorning fikri edi. S.
Byidning ham “Dil bukun, boshdin oyog‘im dil bukun” singari e’tiroflarida
■ning Yaratganga tegishli ekani, U tufayligina borligini, shu Biru Borlikka
Tshilib ketish ilinji ifodalanadi. Shoir yuksak e’tiqodni, pok imonni namoyon
Sii shavqida F. Attor, Yunus Emro, Jaloliddin Rumiy, Ahmad Yassaviy, Alisher
y o iy , Shoh Mashrab, So‘fi Olloyor kabi m utasawuf ajdodlari qarashlariga
yanadi. Xususan,
len ishq elining nola-yu afg'onida kuydim.
Wngil uyining otashi armonida kuydim.
lehrin tilabon o‘tsa agar oshiqi zorlar,
jfehrimni berib men esa tovonida kuydim.
lushkul edi yo‘l, ranj ila izhorig'a etdim,
telar ko‘yida, men esa domonida kuydim.
fS o ‘z yo‘li, 2. B-105)
labi misralardagi sof tasawufona obrazlar orqali imon, e’tiqod, halollik yo‘liga
■shgan solih inson ruhiy holatini aks ettiradi.
Iqbol Mirzoning insoniy munosabatlar va kechinmalaming lirik ifodasiga
lylangan muhabbat mavzusidagi she’riy.ati
tabiiy va samimiyligi bilan
59
n l l a r d a qadrdon tuyg‘ulam ing ifor sochishiga, talqin markazidagi hayajon
priri qalblarga ko‘chishiga sabab bo‘ladi. Bu she’rlarda sevishga qodir insonning
v a
samimiy tuyg‘usi goho jo ‘shqin, gohi xazin ohangda tarannum etiladi.
feo n ch i, “Tabassum” she’rida “Qanday totli bu baxt, bu safo! Boshda sochar
sedan zar, sevgi. Y oz tongidek toza, musaffo Tabassumdan boshlanar sevgi”
Muda sevgining yoqimli hayajonlaridan qoniqish tasviri o ‘quvchini mutolaaning
fcidanoq
samimiyatga,
yaqinlikka
unday di.
Negaki
bunday
ifodada
pminsoniy o ‘lmas tuyg‘uning o ‘zbekona ruhiyatini aniq ifodalay olgan
Jko m in g san’atkorona mahorati namoyon bo‘ladi. She’rda bir go‘zal jilmayish
ko‘ngil qal’asi zabt etiladi-yu lahcha cho‘g‘ga aylanadi, bu tabassumning
Fzalligi va uning zamiridagi ko‘ngil siri esa faqat oshufta yurakka ayondir degan
ing poetik tasvirini ko‘ramiz. Muhabbat qalbni tozartiradi, insonni dunyoga
Ц ш , begidir, pokiza nigoh bilan qarashga o ‘rgatadi. Sevgan insonga bu hayotda
•p
narsa kerak emas, mahbubaning bir qiyo boqishi uni baxtiyor etsa, bir shirin
ssumidan u ko‘klarga parvoz etayotgan sor lochin misol qudratli his etadi
fani, qalbi nekbin tuyg‘ular bilan to‘lib toshadi. Shoir bu fikrlami quyidagicha
iiy talqin qiladi:
“ T o m irin g g a q o ris h a r ziyo, N a ri k e ta r y om onlik, riyo. Q iz
■xtaydi. Q a ra y d i qiyo... T a b a s s u m d a n b o s h la n a r sevgi. B ird a n o ‘p k a n g
'lib k e ta d i. T u s h u n g a n la r k u lib k etad i. H a m m a y ax sh i b o ‘lib k etad i,
[Tabassum dan b o s h la n a r sevgi” . “ H a m m a yax sh i b o 4 ib k e ta d i”
^ shoir
■□habbat qiynoqlari-yu hijronlarini, ba’zida dilni o ‘rtovchi dardlarini pisand
Kmaydigan, hayotdan bahra olib, to‘lib toshib yashaydigan insonning ko‘tarinki
prashlarini talqin etdimikin? Yo‘q, u yuqoridagi barcha optimistik fikrlarini she’r
■tihosida quyidagicha rad etadi:
ganday shirin bu baxt, bu safo,
Biunday achchiq bu dard, bu jafo.
k o ‘z yosh bilan tugaydi, ammo
[Tabassumdan boshlanar sevgi.
60
y t g i l, d o ‘ s t i m , . . . ” , B - 1 2 . )
Do'stlaringiz bilan baham: |