Abdulla qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti umumiy tarix kafedrasi

BMIning tarkibiy tuzilishi. Bitiruv malakaviy ish kirish, 2 ta bob, 6 ta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat tarkibiy tuzilishga ega.

I-BOB. MILLIY ISTIQLOL VA O’ZBEKISTONDA EKOLOGIK TARAQQIYOT. MUSTAQILLIK YILLARIDA MAMLAKATIMIZDA ATROF-MUHITNI MUHOFAZA QILISH YUZASIDAN OLIB BORILAYOTGAN TADBIRLAR
1.1. Jahon va O’zbekistonda ekologik taraqqiyot

Vatanimiz tarixida Ozbekistonning yangi tarixiy bosqichini boshlab bergan buyuk voqea sodir bo’ldi. 1991-yil 31-avgust kuni O’zbekiston Respublikasi Oliy kengashining navbatdan tashqari VI sessiyasida O’zbek xalqining xohish irodasi bilan O’zbekistonning davlat mustaqilligini, ozod suveren davlat-O’zbekiston Respublikasi tashkil etilganligi e’lon qilindi va davlat mustaqilligining asoslari qonun bilan mustaxkamlandi.

1-sentabr O’zbekiston Respublikasining mustaqillik kuni deb belgilandi. Xalqimizning asriy orzusi umidlari ushaldi, muqaddas maqsadi ro’yobga chiqdi, siyosiy, iqtisodiy qaramlikdan qutildi. O’zbekiston Respublikasi mustaqilligini qo’lga kiritish tasodifiy holat bo’lmadi, balki jamiyat taraqqiyotining qonuniy maxsulidir. O’zbekiston Respublikasining Prezidenti I.A.Karimov so’zlari bilan aytganda “Mustaqillik o’zbek davlati – xalqimizning tarixiy yutig;idir”.

Har bir xalq mustaqil davlat tuzish, o’z taqdirini o’zi belgilash huquqi tabiatan aniqrog’i Olloh taolodan berilgan muqaddas inomdir.

Shuni aytish kerakki biz uchun - mustaqillik eng avvalo o’z taqdirimizni qo’limizga oilsh, o’zligimizni anglash milliy qadriyatlarni, urf -odatlarimizni tiklash, aziz vatanimizda adolat, insof, dini-diyonat, mehru-oqibatni qaror toptirishdir.

O’zbekiston o’z istiqlol yo’lida izchil qadam bosar ekan o’z ona tabiatini asrab-avaylash yuzasidan bir qator dunyoning yirik mamlakatlari bilan har tomonlama aloqalarni o’rnatmoqda. Lekin shuni ham aytish kerakki ayni vaqtda dunyo ekologik jarayoni tubdan o’zgarib bormoqda. Biz yashab turgan hozirgi dunyoning atmosferasini toza ekologik talablarga javob beradi deya olamiz-mi?- yoq albatta deyishimiz mumkin. Yurtboshimiz I.Karimov ta’kidlananidek “Ekologiya hozirgi zamonning keng miqyosidagi keskin ijtimoiy muammolardan biri. Bu muammoni hal etish barcha xalqlarning manfatlariga mos bo’lib svilizatsiyaning bugungi kuni va kelajagi ko’p jihatidan shu muammoni hal etishga bog’liq”.

Ekologiya muammosi yer yuzining burchaklarida ham dolzarb, faqat uning keskinligi dunyoning turli mamlakatlarida turlichadir.

Shu o’rinda bir dunyomamlakatlaridagi ekologik jarayonlarga ko’z tashlasak: Dunyo miqyosida tabiyatga chiqariladigan chiqindilar 1970 yilda 40 mlrd tonna bo’lgan bo’lsa XX asr oxiriga borib 100 mlrd tonnaga yetishi mumkin ekan.

Buyuk Britaniya va Germaniyadan keladigan kislotali yomg’irlar ta’sirida Skandinaviyadagi 20 ming ko’lda hayot tugadi. G’arbiy Yevropaning ko’p mamlakatlarida o’rmonlar qurib qolmoqda. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarning ko’pchiligi, ba’zi bir rivojlangan davlatlar ekologik siyosatni tabiatdan foydalanish siyosatini yorita boshladilar.

Darhaqiqat, hozirgi muhofaza qilish davlatlarning o’z ichki siyosatiga ham bog’liq bo’lib, tabiat muhofazasini dolzarb kechiktirib bo’lmaydigan muammolardan bo’lib qoldi. Ekologik fojialardan biri shimoliy va janubiy Amerikadagi katta-katta o’rmonlarning yoqolib ketgani, yer osti va yer usti boyliklarini muttasil qazib olish oqibatida tog’lar ornida chuqirliklar suniy tog’lar paydo bo’ldi . shuningdek fors ko’rfazi majorasi ming tonnalab neft dengizga oqib tushdi, yong’inlar natijasida esa Iroq, Eron, Suriya, Arabiston va Turkiyada juda ko’p qurum to’kildi, qora yomg’irlar yog’di.

Urush vaqtida emas balki tinch davrda sodir bo’lgan Chernobil AES falokati (20.04.1987 y) bir qancha mamlakatlarga ta’sirini ko’rsatdi.

Chernobil AESi falokati vaqtida Ural tomondan esgan antisiklon radioaktiv moddalarni surib ketib, Skandinaviya, Finlandiya, Shwetsiya, Parij va Yaponiyada radioaktiv moddalarning darajasi oshganligi qayt etildi. Hozirgi davrda esa inson va biosferani zararlanishi darajasining kuchayishida avtotransport vositalaridan chiqadigan zaharli gazlar muhim o’rinni egallamoqda. Ma’lumotlar shuni ko’rsatadiki AQSh va Yaponiya avtotransportvositalari atmosferani ifloslantirishda oldingi o’rinda turadi.

Xorijiy mamlakatlar atmosferasi qobig’ini ifloslantiruvchi gazlar ichida is gazi uglovodorodlar, shuningdek azot oksidlari barcha gazlarning 60-70 % ni tashkil qiladi.

Grenlandiya muzliklarida bo’lgan qo’rg’oshin miqdori hozir VIII asrdagiga nisbatan 400 marta ortib ketganligi aniqlangan. Transport vositalarnning atmosferani zaharlayotgan yana shunday shaharlardan Tokio, Ottava shahrida atmosferaning ifloslanishi 40 % ga yaqindir. Shuningdek MDH da avtotransport vositalari 1988 yilning o’zida 35,8 mln tonna zararli omillarni havoga chiqarib tashlangan. AQSh 1950 yil atmosferaga 70 mln tonna, 1975 yil 120 mln tonna, 1980 yili 181 mln tonna zararli omillar chiqarib tashlagan bo’lsa, 2000 yilda 280 ming tonna zararli moddalar atmosferani ifloslantirgan..

Shuni ham ta’kidlash joizki jahondagi ekologik jarayonlar yosh, mustaqil O’zbekistonning ekologik tabiatiga ham o’z ta’sirini o’tkazishi tabiiy.

O’zbekiston insoniyat sivilizatsiyasida salmoqli o’rni bor. Yurtimiz boy ma’naviy me’rosi bilan nafaqat mintaqada, balki butun dunyoda turli ma’naviy va siyosiy jarayonlarga o’z ta’sirini o’tkazib kelgan.

O’zbekiston zaminida juda o’lkan va noyob, hali ijtimoiy ishlab chiqarishga jalb etilmagan mineral xom ashyo manbalari to’plangan. Hozirgacha Respublikada mineral xom ashyoning 95 turi borligi aniqlangan bo’lib, ularga tegishli 700 ta kon mavjuddir.

Bu to’g’rida qanchalik so’z yuritsak shunchalik kamdir, lekin bu boyliklardan oqilona foydalanishni, ekologik muhitga ziyon yetkizmaslikni talab qiladi.

Bizga ma’lumki, mustaqil O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 50,54.55 va 100-moddalarida ekologiyaga doir talablar aks etgan.

Shuningdek: 55-moddasida “Yer, yer osti boyliklari, suv , o’simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zahiralar umumiy boylikdir, ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir” deb ta’kidlagan.

Shunday ekan O’zbekistonning har bir fuqorasi tabiatdan qonuniy oqilona foydalanishga majburdir. Bizga ma’lumki mamlakatimizdagi ekologik sharoit ancha murakkabligicha qolmoqda: Masalan, Toshkent shahri va uning atrofi eng murakkab ekologik guruhga kiradi. Jumladan Yakkasaroy tumanida atmosferaga chiqarib tashlangan 50 yillik zararli moddalar 450 ming tonna, tozalanmayotgan oqova suvlar 2.5 mln kub litrni tashkil yetadi.

Shu kabi aholi zich joylashgan Samarqand va Farg’ona viloyatlarida kimyoviy zavodlarning joylashishi noo’rin deb hisoblash mumkin. Jumladan, Samarqand kimyo zavodi yonida kimyogar shaharchasi barpo etilgan bo’lib shahar hududida yil davomida vaqti-vaqti bilan kimyo zavodi tutunlari paydo bo’lib turadi.

Inson tabiat boyliklaridan, uning ehsonlaridan oqilona, rejali foydalanmas ekan, u o’z marhamatini ko’rsatavermaydi. Tabiatga ta’sir etishda ba’zan jiddiy xatoliklarga yo’l qo’yilishi tabiiy. Buni Orol fojiasida ko’rsa bo’ladi. Sayyoramizning eng katta ekologik halokati bo’lmish Orol muammosi juda keskin tus oldi. Keng mintaqada sanitariya epidemiologiya ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik vaziyat kun sayin yomonlashib bormoqda. Hayoti bevosita Orol bilan to’qnash bo’lgan Xorazm viloyati, Qoraqalpog’iston Respublikasi, Qizilo’rda va Toshhovuz viloyatlarida turmushning barcha sohalarida jonsarak vaziyat vujudga kelgan. Odamlarning yashash sharoiti va sihat-salomatligi keskin yomonlashmoqda!

Agar 1960 yilgacha Orol dengiziga yiliga 50-60km³ suv quyilgan bo’lsa, 70-80 yillarda unga atigi 5 km³ ni yashkil etadigan suv borgan. Endilikda katta va kichik qismlarga ajralib suvning sho’rligi 50 g/l ga yetdi. Orol qurishi bilan bog’liq bo’lgan barcha zararlar har yiliga 250 mln Amerika dollariga barobar keladi! Orol sathining pasayishiga sabab shuki:

1.Amudaryoning bir qismini Qoraqum (Turkmaniston) kanaliga oqizish tufayli

2.Sirdaryoda barpo qilingan Chordara suv ombori bo’ldi,natijada Amudaryo havzasida katta-kichik ko’llar hosil bo’la boshladi. Sirdaryo havzasida qadimiy Tuskon, Aydarko’l va Arnasoy o’rnida dengizlar jamlanmasi yuzaga keldi. Hozirgi paytda Sirdaryo va Jizzax cho’llarida yerlarning sho’rligi oshib meliorativ holati izdan chiqib qolgan.

Shuni aytish kerakki, nobud bo’layotgan tabiat durdonalari, ayniqsa inson hayotini hech qanday pul bilan o’lchab bo’lmaydi.

O’zbekistonning boshqa viloyatlarida ahvol tang holatda qolmoqda .Masalan: Respublikamizda yerlarning sho’rligi Markaziy Osiyo sharoitida tuproqni baholaganda uning sugo’rligi birinchi o’rinda turadi.

Eng ko’p shorxok tuproqlar Qoraqalpoqistonda bo’lib 55% ni tashkil etadi. Shuningdek Respublikamizning tabiiy iqlim sharoitiga kora barcha turdagi yemirilishlar sodir bo’ladi, 27 mln gektar qishloq xo’jalik uchun ajratilgan yerdan 25 mln gektari har hil turdagi yemirilishga uchragan. Har yili 2,8 mln gektar ekinzor suv toshqin oqibatida yuvilib ketadi.

Mutaxassislarning fikricha O’zbekistonga 2000 yil suv tanqisligi qishloq ho’jaligiga 300 mln dollardan ziyod zararlar yetkazgan. Tog’lardagi suv boyliklari hisoblanmish muzliklarning iqlim o’zgarishi sababli sezilarli darajada kamaygan.

Bunga Orol va Orol bo’yidagi sho’rxok maydonlardan har yili osmonga ko’tarilayotgan 160 mln tonna tuz kukunlarining (bir qismi) mintaqadagi tog’larga “qo’nishi” olmlar tomonidan Orol sho’ri hatto humolay tog;idagi muzliklarni ham eritayotgani to’g’risida suniy yo’ldoshlar orqali yetarli ma’lumot olingan, mutaxassislarning xabariga qaraganda O’rta Osiyoda tog’larida suv zaxiralari 1750 km³ qolgan.Vaholanki bundan 2 asr oldin bu miqdor 2000 km³ oshardi. “O`zbekiston Respublikasi Mahkamasining 17-yanvar 2001-yildagi O`zbekiston Respublikasining qishloq va suv vazirligi qarori” shu sohani takomillashtirish va muammoni yechish uchun asos bo`lib xizmat qilmoqda.

Haqiqatdan ham ekologik jarayonlarning oldini olish uchun hamma, har bir shaxs o`z hissasini qo`shishi va birgalikda olib bormog`i lozim. Bu mavzuni o`quvchilarga tushuntirib berishda quyidagi jadval asosida tushuntirishimiz mumkin.