Abdulla qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti tabiiy fanlar fakulteti

Joylashtirish - turizm industriyasining eng muhim elementlaridan biri hisoblanadi.
Mehmondo’stlikning (mexmon qabul qilish) industriyasi - bu mintaqa yoki turistlik markaz xo’jaligining eng kuchli tizmidir va turizm iqtisodiyotining muhim tarkibiy qismidir.
XALQARO TURIZM GEOGRAFIYASI

1. 
   Ko’ngil ochish va dam olish maqsadidagi turizm
   

Rekratsion turizm (dam olish va davolanish) bir qator davlatlarda ko’proq ommaviy shakllardan hisoblanadi. Sayyohlar Ispaniya, Italiya, Fransiya, Avstraliyaga safar qilishar ekan, avvalo dam olish va davolanishni ko’zda tutadilar. Turizmning bu turiga xos harakter sayyohatning davomiyligidir. Yo’nalishga kiruvchi shaharlar sonining kamligi turistning bir joyda uzoq muddatda bo’lishga imkon yaratadi. Ommaviy safarning boshqa xususiyati esa dam olish safariga borganda, sayyohning joylashishida xonaga bo’lgan talabidadir.
Ma’lumki, ko’ngilochish turizmi butun jahonda mashhurdir. Turizmning bu turi rang-barangligiga qaramay, uning turlari davomiyligi uncha kata emas, boru-yo’g’i 3-4 kun hisoblanadi. Yevropada mamlakatlarida rojdestvo bayrami - turlari keng tarqalgan. Bu turlar dasturi asosan ko’ngilochish (bayram tadbirlariga, restoranlar, konsertlar va boshqalarga tashrif buyurish) tadbirlaridan iborat.
Ko’ngilochish va dam olish maqsadidagi turizm xususiyatlari. Ko’ngil ochish va dam olish maqsadidagi turistik oqimlar ko’proq ommaviylik kasb etadi va butun xalqaro turizm tarkibini belgilaydi. Turizmning ushbu yo’nalishi Yevropa, Shimoliy Amerika, Osiyo – Tinch okeani mamlakatlari hududida tarkib topgan. Ko’ngil ochish va dam olish maqsadidagi turizmning muhim jihatlari shundaki, unda ichki hududiy safarlar, asosiy tarzda qo’shni mamlakatlarda, hududlararo safarlardan ustun turadi. 90-yillar davomida chiqish turistik oqimida ularning nisbati o’zgargani yo’q va 82:18 ni tashkil etgan. Yevropada ichki hudud turistik oqimlarga hamma jo’nab ketishlarning 90 % to’g’ri keladi. Amerika va Osiyoda chiqish turizmi tarkibida hududlararo safarlar o’z o’rnini mustahkam saqlab turibdi. BTT prognozlari bo’yicha, uchinchi ming yillik boshlarida jahonda ichki va hududlararo turistik oqimlar biroz o’zgaradi, hududlararo turistik almashishuv ichki hududga nisbatan jadal rivojlanadi. Osiyo-Tinch okeani hududidan Amerika va Yevropaga jo’nab ketuvchi turistlar soni nisbatan yuqori sur’atlarda o’sishi kutilmoqda. Bu ko’p jihatdan umumiy manzarani belgilab beradi. Natijada 2020 yilga borib, hududlararo turistik safarlar ulushi 24 % ortadi, ichki hududiy safarlar tegishli ravishda 76 % gacha kamayadi. Ichki hududiy almashinuvlarning mustahkamlik rolidan tashqari ko’ngil ochish va dam olish maqsadiga xalqaro turizmning yana ikki xususiyatini ajratish lozim. Ulardan biri turistik oqimlarni merdional yo’nalishda ekanligidan iborat. Shimoliy mamlakatlarda turistlar iliq dengiz qirg’oqlarida dam olishni xush ko’radilar. Amerikaliklar va kanadaliklar Karib xududi mamlakatlari kurortlarining asosiy tashrif buyuruvchilari hisoblanishadi. Yevropada turizmning cho’milish – plyajlari turi O’rta yer dengizi tqirg’oqlarida to’plangan. Bu yerda asosan norvegiyaliklar, daniyaliklar, finlar, shvedlar, irlandlar o’z ta’tillarini o’tkazadilar. Keyingi vaqtlarda qarma-qarshi turistik oqimlarni janubdan shimolga kengayishi kuzatilmoqda. Turistik yo’nalish sifatida Shimoliy Yevropaning jozibadorligi ko’p jihatdan Skandinaviya va bir qator davlatlarda valyuta devolvatsiyasi bilan izohlanadi. Shuningdek, ularda xavfsizlik, tabiiy muhitning yaxshi saqlanib qolganligi ham turistlarni jalb etadi.
Ko’ngil ochish va dam olish maqsadidagi turizmning eng yirik bozori Yevropada hosil bo’lgan. Uning asosan ikki qismi G’arbiy va Janubiy subregioni alohida ajralib turadi. Hududga keluvchi barcha turistlarning 60% ularga to’g’ri keladi. Bu yerda Yevropa turistik oqimining asosi shakllanadi. BTT ma’lumotlariga ko’ra, Yevropada kirish turistik oqimida ichki hududiy safarlar ulushi chiqishga nisbatan ancha kam. Bu ulushlar kattaligi boshqa turistik hududlarda ham mos kelmaydi.
Yevropada ichki hududiy turizm harakteri jahoning boshqa hududlariga qaraganda yorqinroq namoyon bo’ladi. Maydoni hududiga nisbatan kichik qo’shni bo’lib zich joylashgan juda ko’p davlatlar o’rtasida mustahkam iqtisodiy, madaniy, etnik aloqalar, ajoyib yer usti transport kommunikatsiyalari, turistik bordi-keldilarda ortiqcha rasmiyatchiliklarning yo’qligi, turistik infratuzilmaning rivojlanganligi, diqqatga sazovar joylarning ko’pligi ichki Yevropa turistik almashinuvlarga katta imkoniyatlar yaratadi. Yevropaga barcha kelishlarning 4/5 uning hissasiga to’g’ri keladi.
Ko’ngil ochish va dam olish maqsadida turizm Amerikada ham keng rivojlanib bormoqda. Kelishlar bo’yicha Yevropadan keyin ikkinchi o’rinni egallagan Amerika hududi butun jahondan turistlarni jalb etadi. Kirish turistik oqimi to’rt subregion o’rtasida taqsimlanadi: Shimoliy Amerikaning Karib hududi, orol davlatlari, Janubiy Amerika va Markaziy Amerika. Har o’n turistik kelishlarning yettitasi g’arbiy yarim sharda Shimoliy Amerikaga to’g’ri keladi. Uning ulushi asta-sekin kamayib borayotganiga qaramay, hamon yetakchi bo’lib qolmoqda. Ayni vaqtda Karib havzasi mamlakatlari, Markaziy va ayniqsa Janubiy Amerika salmog’i ko’payapti.
BTT ma’lumotlariga ko’ra, AQShdan Meksikaga boradigan turistik oqimlar jahonda eng yirik hisoblanadi. Turistlar AQShga geyzerlar vodiysida bo’lish, Yellouston milliy parkida “tirik geologiya” paydo bo’lishini o’z ko’zlari bilan ko’rish uchun tashrif buyuradilar. Ulkan stalagatlar osilib turgan Karl Sbad g’orini tomosha qiladilar Prezident Teodor Ruzvelt “Amerikaning buyuk diqqatga sazovar joyi” deb ta’riflagan grand-Kan’on beqiyos panoramasiga mahliyo bo’ladilar. Kaliforniyaning qo’mloq plyajlarida cho’milib, dam olib huzur qiladilar. Ammo tashrif buyuruvchilarni faqat boy tabiat go’zalliklarigina maftun etib qolmaydi. Xorijiy mehmonlarni AQSH poytaxti Vashington va Nyu-York Monxettenning betonli osmon o’par binolari, Kolumbiya universiteti, banklar ko’chasi Uoll – strit, mashhur Bruklin ko’prigi, Metropoliten – opera maskanlari ham jalb etadi. Turistlarni boshqa Amerika shaharlari va shtatlari masalan Gollivud kinostudiyasi va “Disneylend” quvnoq parki joylashgan, Los-Anjelles shahri ham befarq qoldirmaydi.
Bu diqqatga sazovar joylar xorijiy turistlar bilan bir qatorda amerikaliklarning o’zlarini ham jalb etadi. Har yili amerikalik fuqarolar (ichki va xalqaro) 1 mlrd. dan ko’proq safar qiladilar. Bunda dam olish, sog’lomlashish, ko’ngilxushlik, tabiat, tarixiy – madaniy yodgorliklar bilan tanishish, tanishuvlar, qarindosh-urug’lar bilan uchrashuv asosiy o’rin egallaydi. Ularning ko’pchilik yo’nalishlari mamlakat ichkarisida, xorijda esa yuqorida ta’kidlaganidek, qo’shni Meksika va Kanadadan o’tadi. Hududlararo turlarga amerikaliklarda talab kam. Uzoq yillar davomida hududlararo turistik almashinuvda birinchilikni qo’ldan bermaslikka qaratilgan yo’nalish Yevropada saqlanib turibdi. AQShdan Buyukbritaniyadan xorijga safarning har to’rtinchisi Yevropa mamlakatlariga to’g’ri keladi, ammo ko’hna dunyoga jo’nab ketishdagi ularning ulushi qisqarmoqda.
Dam olish va ko’ngil ochish maqsadidagi Osiyo-Tinch okeani hududi turizmi, xalqaro turizmda nisbatan yoshroq hodisa – 80 yillarda shakllana boshlagan. Bu vaqt ichida hududda keyingi 20 yilda o’z aktualligini saqlab qolgan kirish turizmi vujudga keldi. Osiyo –Tinch okeani hududlararo turistlar kelishining katta ulushi (18 %) Yevropa va Amerkaga to’g’ri keladi. Afrika, Yaqin Sharq va Janubiy Osiyodan kelishlarning umumiy ulushi 3% dan oshmaydi. Ular Sharqiy, Janubi-Sharqiy Osiyo, Okeaniya bo’ylab nisbatan bir tekis taqsimlanadi. Asosiy turistik oqimlar Sharqiy Osiyoga qarab yo’naladi. Barcha kelishlarning yarimidan ko’pi shu subregionga to’g’ri keladi. Ahamiyati jihatdan ikkinchi subregion – Janubi-Sharqiy Osiyodir. Bu hududga 90 % turistik kelishlar qayd etildi. Avstraliya va Okeaniya unchalik sezilarli bo’lmagan ulushga egadir.
Xitoy Xalq Respublikasi e’lon qilinganidan (1949 yil) so’ng Xitoy turizmi tarixida yangi davr boshlandi. Xitoyliklarning xorijdan qaytish oqimi jadal o’sdi, ular asosan Gonkong va Makaodan qaytib kela boshlashdi. Ular XXRga qarindoshlari bilan uchrashish, ekskursiyaga va mamlakatdagi vaziyat bilan tanishish maqsadida kelishardi. Bundan tashqari sobiq SSSR va sharqiy Yevropa mamlakatlari bilan turizm sohasida hamkorlik kengaydi. Fransiya turistik tashkilotlari, ayrim g’arbiy mamlakatlar bilan ishchanlik aloqalari o’rnatildi. 1956-1958 yillarda XXRga 10 mingdan ortiq turistlar tashrif buyurdilar. 60-yillar Xitoy uchun siyosat va iqtisodiyotda o’sish, xalqaro maydonda ijobiy o’zgarishlar davri bo’ldi. 1964 yil XXR davlat kengashi boshlig’i Chjou Enlay Yevropa, Osiyo, Afrika bo’ylab 14 mamlakatga safar uyushtirdi. Xitoy va Fransiya diplomatik munosabatlar o’rnatildi. Xitoyni Pokiston bilan bog’lovchi avialiniya ochildi. Bularning barchasi turistik kelishlar o’sishiga imkon berdi. 1965 yil Xitoyda bo’lgan xorijiy turistlar soni rekord darajasiga – 13 ming kishiga yetdi.