Abdulla Qahhor "O‘tmishdan ertaklar"

Yer yuzida janglar kechdi qattiq, qatag'on, Onalarning diydasidan oqdi qonli yosh.

Voqealarni yoritishning go'yo "narigi dunyo"da kechayotgandek usuli tanlanishi o'zi yashab turgan hayotning real manzalarini chizish, barcha qabohatlar ildizini ko'rsatib berish, davr va tuzum haqidagi o'zini chuqur o'ylantirigan, tashvishlantirgan fikrlarni obrazli tarzda ifodalab berish imkonini bergan. Quyidagi misralar bir zaminda, bir osmon ostida umrguzaronlik qilib, murosa yo'lini topolmayotgan, bir-birini yeb tashlash qasdida yashayotgan insoniyat qavmiga qaratilgan malomat toshidek yangraydi, uni ogohlikka, vaqt borida esini yig'ishtirib olishga, ma'naviyatni asrashga chaqiradi:

Inson zoti, sening nedan kaming bor edi?
Senga tangri bergandi-ku tafakkur, imon.
Zamin, havo, - bari senda barqaror edi,
Nechun dildan insof hissin aylading gumdon?
Axir sen it emasding-ku, belanib loyga
Bir-biringni g'ajisang to suyak talashib.
Samimiyat qayda edi, tafakkur qayda.
Lug'atingda gar bu so'zlar yotdi qalashib,
Hasad, ig'vo qaydan kirdi sho'rlik kallangga,
Qaydan seni chulg'ab oldi xudbinlik, kufr.

"Jannatga yo'l" dramatik dostoni davrning badiiy-estetik mohiyati tag zaminli ijtimoiy-g'oyaviy yo'nalishdan turib puxta tahlil etilganligi, yuksak badiiy pafosi bilan o'zbek dostonchiligida muhim yutuq bo'ldi.

Hakim va ajal" dostoni (1980 y.) Abu Ali ibn Sino tavalludining ming yilligiga bag'ishlab yozilgan. Uning mazmunini ikki og'iz gapda aytib berish mumkin. Buxoroning Afshonasidan chiqqan yosh hakamning dovrug'i amirning ham qulog'iga yetib boradi va xasta qizi shifo topishi ilinjida uni Buxoroga chorlaydi. Hakim qizning ishq dardiga mubtalo bo'lganligini aniqlaydi. Ruhi tetiklashgan Malika unga saroyda tabib bo'lib qolishni taklif etadi. Biroq yosh hakam kututbxonadan foydalanish unga kifoya qilishini iltimos qiladi. Saroydagi yosh Mirzo boylik ilinjida Malikaga uylanish niyatida edi. Biroq Hakim unga faqat sevib turmush qurishi kerakligini uqtirgandan keyin Mirzoning ta'mali maqsadi chil-chil sinadi. O'ch olish niyatida tunda kutubxonaga o't qo'yadi. Buni Hakamdan ko'rgan amir uni Buxorodan badarg'a qiladi. Karvon yo'llari olimni Hamadonga eltadi. Bu yerda o'z ilmu amali bilan vazir lavozimiga tayinlanadi. Biroq boylik va taxt yulduzidan ayrilganligini Hakamdan ko'rgan, Malikaning amri bilan Buxorodan chiqarib yuborilgan Mirzo bu yerga ham yetib keladi. Hech narsadan gumonsiramagan ochiq qalb Hakam uni kechiradi va o'ziga shogird qilib oladi. Yosumonlik bilan Hakimga sirdosh bo'lib olgan Mirzo tib ilmida buyuk inqilob yuz berayotganligidan - Hakam ajalga davo topganligidan voqif bo'ladi. Hasad uning ichini qurtdek kemiradi. Vaqti kelib Hakam ajal bilan yuzma-yuz keladi va hayot dorisini o'zida sinashga qaror qiladi - dorularni bir-bir tomizishni Mirzodan iltimos qiladi. Nogoh uning vujudida tiriklik alomatlari ko'rina boshlaydi, nafas ola boshlaydi. Biroq Mirzo oxirgi shishadgai doruni Hakimning lablariga qo'ymaydi. Shu tariqa ajalning davosi topilmay qoladi. Dostonning nasriy bayonini shunday ifodalash mumkin. Biroq uning she'riy bayoni kitobxonni ohanrabodek o'ziga tortadi. Odatda epik janrdagi she'riy asarlar doimo ham shiddatli, tarang ohangda davom etavermaydi. Bu dostonda esa shoir har bir misra ustida qattiq ter to'kadi. Xalq rivoyatlari va tarixiy voqealar asosida buyuk hakam va qomusiy alloma obrazini yaratish maqsad qilib qo'yilgan doston san'at asarlarining markazida turadigan azaliy mavzular - mangulik va o'limning mohiyati, ezgulik va hasadning azaliy kurashi muammosi badiiy yuksak, quyma satrlarda talqin etilishi bilan adabiyotimizda katta janrdagi she'riy asarlarning eng yaxshi namunalaridan biri bo'lib qoldi.

Yomonlikka qarshi o't ochish qayta qurish yillarida yozilgan "Ranjkom" dostonining ham bosh g'oyasini tashkil etadi. Yumushi ig'voyu tuhmat qilishdan iborat uch nokasning "fisqu fasod qo'mitasi" tuzib olganligini tasvirlash vositasida ularning asl aft-basharalari ochib tashlanadi.

Yurtimiz mustaqillikka erishgandan keyin, 1995 yilda bitilgan "Sohibqiron" she'riy dramasi shoir ijodida ham, adabiyotimiz rivojida ham o'ziga xos o'rinda turadi.

Bu davrga kelib nihoyat ijodkor ahli uchun ham har qanday "izm"larda holi chinakam erkin ijod davri boshlandi. Mustaqillik, istiqlol bergan ne'mat tarixda o'tgan buyuk siymolarimiz, chunonchi sohibqiron Amir Temur to'g'risidagi bor haqiqatni aytish imkoniyatini berdi.

Garchand shoir tarixiy voqealarga asoslanib, "adolat va dini islom himoyasi deb yer yuzini fath aylagan, tartib o'rnatgan" buyuk ajdodimizning realistik, haqqoniy obrazini yaratish niyatida o'tmish tariximizga murojaat qilgan bo'lsa ham asar teran zamonaviy ahamiyat kasb etgan. Shoirning "Sohibqiron" asarimni o'tmishga boqib, bugun uchun yozganman", degan so'zlarida katta ma'no bor. Buyuk jahongirning quyidagi so'zlari huquqiy, insonparvar demokratik jamiyat qurishga, O'zbekistonni dunyoning rivojlangan mamlakatlari qatoriga olib chiqishga ahd qilgan biz zamondoshlarga qaratilgandek:

Buyuk davlat barpo etdim,
Tangriga shukr,
Zolimlarning taarruzli qo'llarini men
Mazlumlarning etagidan yulqib tashladim.
Maslak ila tariqatni himoya aylab,
Mone' bo'ldim imonsizlik, zo'ravonlikka.
Siz millatning dardlariga darmon bo'lingiz,
Yo'qsullarni aslo boylar zulmiga bermang.
Orangizga sira-sira tushmasin nifoq,
Umr bo'yi hazar qiling munofiqlardan,
Bolalarim, xoinlardan bo'ling ehtiyot,
Inson zoti ko'p narsaga chidaydi, ammo
Gar adolat paymol bo'lsa - toqat qilolmas.
Adolat va ozodlikni muqaddas biling.
Yo'ldoshingiz bo'lsin doim aqlu tajriba,
Har kimlarning qutqusiga daf'atan uchmang...
Toju taxtni mendek uzoq saqlay desangiz,
Qilichingiz o'ylab cheking, bo'ling hamjihat.
Shunqorlarim, adolatni dastur qilingiz,
Eng avvalo, Vatan ila, Millatni asrang.

Drama Amir Temur hayotining so'nggi yillari tasviri orqali "kuch -Adolatdadir" degan aqidani o'ziga shior qilib olib tarqoq uluslarni birlashtirib buyuk davlat tuzgan, qadami yetgan yerda bunyodkorlik ishlari bilan band bo'lgan, harbiy sarkardalik bobida bebaho meros qoldirgan, elsevar, yurtning halovati, shoni, shavkati yo'lida oramidan kechgan buyuk insonning teran obrazi yaratib berilganligi bilan qimmatlidir.

So'zning tom ma'nosida xalq shoiri, zamonaviy o'zbek adabiyotining ulkan namoyandasi Abdulla Oripovning ijodiy qiyofasi faqat she'ru dostonlari bilangina cheklanib qolmaydi. Uning she'riyat mavzusiga, adabiyotimizning atoqli vakillari G'afur G'ulom, Oybek, Abdulla Qahhor, Usmon Nosir ijodiga doir maqola va suhbatlari, davrning o'tkir masalalariga bag'ishlangan publitsistik ijodi ham fikrlashdagi o'ziga xoslik, topqirlik, masalaning mohiyatini tushuntirishdagi zukkoligi bilan ajralib turadi. U dunyo adabiyotining mumtoz namunasi, ulug' italyan shoiri Dante Aligerining "Ilohiy komediya"sini mahorat bilan o'zbekcha so'zlatdi, ukrain mumtoz shoirasi Lesya Ukrainkaning "Mag'oralarda" dramatik dostonini, vengr dramaturgi Yenyo Xeltanning "Soqov Ritsar" she'riy dramasini hamda Nizomiy Ganjaviy, Pushkin, T.Shevchenko, Q.Quliev va boshqa shoirlarning talay she'rlarini tarjima qildi. Uning bu sohadagi faoliyatini ko'zdan kechirish asosan o'z ruhiga yaqin asarlarni tarjima qilishga intilganligini ko'rsatadi. Shu boisdan ham ular mahorat bilan o'girilgan, asl nusxaning ifori to'kilmasdan xuddi aslan ona tilimizda yaratilgandek tuyuladi: