Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 1993 йил

БЕШИНЧИ БЎЛИМ
Арасту буларнинг ҳаммасини диққат билан ўр
-
ганиб чиққандан сўнг айланма ҳаракатнинг энг 
четида турувчи жисмлар, мавжуд нарсаларнинг 
қандайдир моҳияти эканликларини ва ҳеч вақт 
у моҳият на табиат ҳодисаси, на жисм бўлиши 
мумкинлиги, у на жисмда ва на моддада бўлиши 
мумкинлиги унга равшан бўлади. Уларни табиий 
нарсаларга нисбатан қўлланиладиганга ўхшаш 
усулда тадқиқ этмай, балки бутунлай бошқача 
услуб билан тадқиқ этиш керак бўлади.
Юқорида айтиб ўтилганлар Арасту табиат ҳақи
-
даги фанга мансуб деган асосларнинг мажмуа
-
сини ташкил этади. Улар ҳақида Арасту «Физик 
гармония» номли китобида сўз юритган.
У ўзининг «Физик гармония» китобида батафсил 
ёритган мавзуни яна бошқа бир китобида ҳам 
давом эттиради. Бу китобни у зарурат нуқтаи 
назаридан, шундай бир жисм бўлиши керакки, 
у жисм ўз атрофида турувчи, бошқа жисмларни 
ҳаракатга келтириши зарур деган фикр билан 
бошлайди. Аммо бу жисмлар мутлақ бўшлиқда 
эмаслар. Яна ушбу жисм бошқа ёндош жисмлар
-
га туташиши ва тегиб туриши керак, чунки улар 
орасида ҳеч вақт бўшлиқ йўқ. Бир­бирига яқин 
ва ёндош жисмларни ўз ичига олган мажмуани 
Арасту «коинот» деб атайди.
Арасту коинот ўраб олган ушбу жисмлар маж­
муаси ичра коинотни ташкил этувчи энг биринчи 
жисмлар бўлмиш жисмлар борми ёки йўқ эканли
-

---

114
гини ҳамда улар коинотнинг энг биринчи бўлакла
-
ри бўлсалар ва оламни йўқ қилиб ёки инкор этиб 
юбориш учун улардан бирор бўлагини бартараф 
этилганда коинот йўқ бўлиб кетадими деган му
-
раккаб масалани ўрганади. Ва у, коинотни ташкил 
этувчи энг биринчи жисмлар бор ва улар коинотни 
ташкил этувчи қисмлар бўлган биринчи мавжу
-
диятлардир деб тушунтиради.